بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رجب؛ ادب حضور (دفتر اول)

فطرت الهی انسان ها که ذاتاً میل به توحید و فضائل توحیدی دارد، در اثر ارتباط با نفوس پلید و قلوب منکوس، صورت آنها را به خود می‌گیرد و حیات الهی خود را از دست می‌دهد؛ در نتیجه، استعداد کمال و تعالی به معارف و مدارج بلند الهی از انسان گرفته می‌شود؛ چنان‌که امام باقر (ع) از قول رسول خدا (ص)، از جمله عوامل مرگ دل‌ها را آلوده شدن‌های متعدّد به گناهان و خوش‌گذرانی با زنان نامحرم و اهل فساد و رفت و آمد با انسان‌های نابخرد و مجالست فراوان با افراد خوش‌گذران بیان فرمودند.

امام علی (ع) می‌فرمایند: «فساد اخلاق به واسطهٔ معاشرت با آدم‌های نادان رخ می‌دهد و اصلاح اخلاق به‌واسطهٔ هم‌نشینی با عقلاست.»

فاصله گرفتن در ارتباط با اهل معصیت، وظیفهٔ همه و در همهٔ اوقات است. ضرورت این مرتبه از عزلت به حدّی روشن است که نیازی به استدلال ندارد؛ زیرا نفوس در ارتباطات با یکدیگر، از هم شکل می‌گیرند؛ چنان‌که رسول خدا (ص) فرمود: «انسان بر دین دوست و هم‌نشینش است؛ پس مراقب باشید با که رفت و آمد و معاشرت می‌کنید.» در نتیجه، مجالست با اهل معصیت و افراد سفیه، ناخودآگاه نفس را آلوده و به سوی گناه و سفاهت در دین سوق می‌دهد.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: غافل از اولین شب جمعهٔ ماه رجب نشوید که ملائکه، آن شب را «لیلة‌الرغائب» نامیدند. این بیان پیامبر (ص) که ملائکه چنین نامی بر این شب نهادند، از آن روست که آن‌ها عالم بالا را می‌بینند و مشاهده می‌کنند که چگونه کرور کرور عطای کثیر و نعم و رحمت‌های خاص الهی در آن شب سرازیر است؛ لذا می‌گویند این شب، شب عطای کثیر است.

تلطیف عمل مهم‌تر از تکثیر در عمل است

ذکر و عبادت به میزان مراقبه ارزش دارد؛ چنان‌که رسول خدا (ص) به اباذر فرمود: «ای اباذر، خداوند تبارک و تعالی به صورت‌ها و اموال و سخنانی که به زبان می‌رانید نمی‌نگرد؛ بلکه به قلب‌ها و اعمالتان نگاه می‌کند. ای اباذر، تقوا در اینجاست! تقوا در اینجاست! و حضرت به سینهٔ مبارکش اشاره فرمود.» اگر کسی مراقبه‌اش درست نباشد، نه ذکرش فایده دارد، نه نماز و نه روزه‌اش. «چه بسا روزه‌داری که بهرهٔ او از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی نیست، و چه بسا نماز شب خوانی که بهره‌اش از نماز شب، فقط زحمت بیدارخوابی است.»

حضرت امام خمینی دربارهٔ اهمیت عزم و اراده در سیر و سلوک می‌فرماید: «بعضی از مشایخ ما -اطال الله عمره- می‌فرمودند که عزم جوهرهٔ انسانیت و میزان امتیاز انسان است. و تفاوت درجات انسان، به تفاوت درجات عزم اوست. و عزمی که مناسب با این مقام است، عبارت است از بناگذاری و تصمیم بر ترک معاصی و فعل واجبات...»

همان طور که پیرامون مراقبه و کنترل جوارح ذکر شد، کار را از ساده شروع کنیم؛ ببینیم مشکل کجا است؛ یک عمل مشخّص را پیدا کنیم و بر سر آن با امیرالمؤمنین (ع) تعهّد نماییم؛ بگوییم یا علی! ماه رجب ماه تو است، من می‌خواهم بیایم پای معامله! من با عزم راسخ پای کار می‌آیم، تو هم با کرمت با من معامله کن. پس به محض این‌که در معرض گناه قرار گرفتیم، به یاد قول و قرارمان با مولی باشیم و محکم پای حرفمان بایستیم؛ «أَوْفُوا بِعَهْدی أُوفِ بِعَهْدِکمْ». این خانواده اهل کرم‌اند و قطعاً پاسخ افرادی را که خالصانه در را بکوبند می‌دهند

اصل در ماه رجب «مراقبه» است، لذا لازم است محاسبهٔ دقیقی در امور خود داشته باشیم و اشکال اصلی در سستی در اعمال را پیدا کنیم؛ چنان‌که مرحوم آیت‌الله بهجت می‌فرماید: «موجبات خواطر و غفلت و نسیان از یاد و ذکر حضرت حقّ را خود ما فراهم می‌کنیم... در اثر محاسبه و مراقبه، عیب کار آشکار می‌گردد.» توصیه می‌شود هنگام محاسبة‌النفس، به وجود مبارک یکی از اولیای الهی (ع) توسّل داشته باشیم. در ماه رجب که تعلّق به وجود مبارک امیرالمؤمنین علی (ع) دارد، بهتر است به ساحت مقدّس ایشان متوسّل شویم و بخواهیم که مانع اصلی در سیر اخلاقی را به ما بفهمانند. در این میان اگر با زیارت امین الله توسّل پیدا کنیم خیلی خوب است؛ آن را به روح مقدّس امیرالمؤمنین (ع) و یا صدّیقهٔ طاهره (س) هدیه کنیم؛

مرحوم استاد سعادت‌پرور نقل می‌فرمود که شاگردی بعد از تحمّل سفری طولانی، به خدمت استادی از مشایخ قوم می‌رسد و از او می‌پرسد: اگر خداوند به شما هزار سال عمر بدهد، اصلی‌ترین اهتمام خود در سلوک را بر چه قرار می‌دهید؟ استاد پاسخ می‌دهد: ۹۹۹ سال در اصلاح عمل می‌کوشم و یک سال عبادت می‌کنم. این مضمون، مطلبی است که در آیات مختلف و کلمات اهل بیت (ع) با بیانات گوناگون وارد شده. برای نمونه، این بیان الهی که می‌فرماید: «إِنَّما یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ» اشاره به همین مطلب دارد. این آیهٔ شریفه در سیاق عدم قبول قربانی قابیل و پذیرفته شدن عمل هابیل است و ملاک در قبول عمل و در نتیجه میزان مقرِّبیت اعمال عبادی را میزان تقوای سالک دانسته است.

امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «بالاترین پرهیزگاری و افضل مراقبات، اجتناب از محرّمات الهی است.»

عمدهٔ دستورات در ماه رجب، استغفار است؛ یعنی مراقبه و طلب آمرزش از خداوند. استغفارات مابین الطلوعین صبح، و نیز هنگام غروب خیلی مهم است و هریک شب و دیگری روز ما را اصلاح می‌کند

نکتهٔ دیگر آن‌که تجربه نشان داده شیطان در روزهای آخر ماه‌های عزیز، حملات بیشتری دارد و تلاش می‌کند تا همهٔ زحمات انسان را یک‌باره با یک گناه یا عصبانیت و یا رفتار زشت ناگهان از بین ببرد؛ چنان‌که استاد می فرمود: «گاهی یک عصبانیت، بیست سال انسان را به عقب می‌اندازد.»

نازل‌ترین مرتبهٔ حضور قلب در نماز، بعد از مرتبهٔ فقهی آن، یعنی توجه به اینکه نماز می‌خوانم، توجّه به معانی کلماتی است که می‌خوانیم. و چون کنترل خواطر در ابتدا سخت است، باید کار را از کم آغاز کرد، مثلاً تمرین حضور قلب را از نماز صبح و حتّی بخشی از آن مانند قرائت سورهٔ حمد شروع کرد و سپس توسعه داد. این‌که گفته می‌شود از نماز صبح شروع شود به این دلیل است که نماز صبح بعد از استراحت شبانه است و روح آرام گرفته و خواطر شیطانی در نماز صبح کمتر به انسان حمله می‌کند، ولی در بقیهٔ نمازهای یومیه، حمله‌ها شدیدتر است. لذا کنترل خواطر نفسانی در نماز صبح راحت‌تر است.

خلاصه این‌که اگر کسی بتواند حتّی در یک رکعت از نمازش هم حضور قلب کامل داشته باشد، نمازش درست است؛ اگر در رکعت اول نشد، در رکعت دوم جبران کنیم، اگر نشد در رکعت سوم، نشد چهارم. در روایتی دیگر آمده که اگر کسی در ثلث نماز حضور قلب داشت، ثلث آن، در ربعش داشت، ربع، تا می‌رسد به عُشر، بعد می‌فرماید اگر کسی حتّی در یک دهم نمازش هم حضور قلب نداشت، نماز او مثل تکّه‌ای لباس کهنه پیچیده می‌گردد و به صورتش کوبیده می‌شود و از درگاه الهی رانده می‌شود.

از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: وقتی بندهٔ مؤمن به نماز می‌ایستد و رو به پروردگار می‌کند، خداوند هم به او اقبال می‌نماید؛ یعنی در اول نماز که بنده می‌گوید «الله اکبر»، خداوند هم می‌فرماید «لبیک»، این خطاب به همهٔ نمازگزاران هست، و در ادامه می‌فرمایند: و هنگامی که عبد وارد نماز می‌شود، اگر با غفلت، روی دل از خداوند برتابد و حضور قلب خود را از دست بدهد، خداوند نیز از او اعراض می‌کند و او را به ملکی واگذار می‌نماید. امام (ع) سپس می‌فرمایند: از نماز آن مقدار قبول است که حضور قلب در آن باشد.

مرحوم آیت‌الله بهجت می‌فرمود: «اگر بدانیم اصلاح امور انسان به اصلاح عبادت، و در رأس آنها نماز است، که به واسطهٔ خضوع و خشوع و آن هم به اعراض از لغو محقّق می‌شود، کار تمام است!»

ملاک پیشرفت در مسائل معنوی، حال خوش و میزان حضور قلب در نماز است.

مرحوم آیت‌الله بهجت از استادشان سید علی آقای قاضی نقل می‌نمود که: «اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد، مرا لعن کند!» در وصیت‌نامهٔ کوتاه آن مرد الهی نیز، اوّلین مطلبی که بدان دستور داده شده، اهتمام به نماز است: «اما وصیـت‌های دیگـر، عمـدهٔ آن‌ها نمـاز است. نمـاز را بازاری نکـنیـد، اول وقت به جا بیـاورید، با خضوع و خشوع! اگر نماز را تحفظ کردید، همه چیزتان محـفوظ می‌ماند، و تسبیح صدّیقهٔ کبری سلام الله علیها و آیت‌الکرسی در تعقیب نماز ترک نشـود...»

ارزشمندترین کار در ماه رجب؛ اهتمام به نمازهای یومیه اهتمام به نمازهای یومیه؛ مهم‌تر از خواندن نماز شب توجه به نمازهای یومیه و اهتمام به حال و حضور قلب در آن، مهم‌تر از هر عمل عبادی دیگر است. به تعبیر مرحوم شیخ حسنعلی نخودکی، اگر ابتدا نماز یومیه‌مان را درست کنیم، آن چنان تلألؤ و نورانیتی در زندگی انسان ایجاد می‌شود که انسان را برای نماز شب بیدار می‌کنند و خداوند باب توفیقات دیگر را برای او باز می‌نماید! مرحوم آیت‌الله بهجت از استادشان سید علی آقای قاضی نقل می‌نمود که: «اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد، مرا لعن کند!»