بریده‌هایی از کتاب اسرار ماه رجب؛ ادب حضور (دفتر اول)

در روایات آمده که رجب «ماه امیرالمؤمنین (ع)» است، همچنین شعبان ماه رسول اکرم (ص) ذکر شده، لذا گویی رجب باب ورود به ماه شعبان، یعنی ماه ولایت است. از همین روست که اغلب اذکار ماه رجب یا اذکار استغفاری است که بنده را آمادهٔ دریافت حکمت می‌نماید و یا اذکار توحیدی است. زیرا هر کس از در ولایت وارد شود، می‌تواند به شهر حکمت وارد شود. و حکمت، چنان‌که اشاره شد، علوم ناب توحیدی است.

اصولاً این سه ماه (رجب، شعبان و رمضان) در طول سال فرصتی ویژه هستند تا طی آن، انسان خود را برای ورود به مراتب عالی توحید و مقام ولایت آماده کند. گویی ماه رجب سرآغاز ورود به صراط مستقیم توحید است. در کلام رسول خدا (ص) آمده که: «من شهر علم هستم و علی (ع) باب آنست؛ پس هر کس خواهان علم است، باید از باب آن وارد شود.»

کمر همت ببندیم تا از ابتدای ماه رجب، یک یا دو اربعین را با مراقبهٔ صحیح به میدان عمل بیاییم؛ که آثار آن را به سرعت خواهیم دید و ماه رجب و شعبان ما با سال‌های قبل بسیار تفاوت خواهد داشت. بنوش باده و «عزم» وصال جانان کن سخن شنو که زنندت ز بام عرش صفیر

حضرت استاد سعادت‌پرور در آستانهٔ فرا رسیدن ماه رجب، جوش و خروش این ماه را می‌زدند و می‌فرمودند اگر کسی به درستی وارد ماه رجب نشود، معلوم نیست ماه شعبان را هم به درستی درک کند و اگر کسی ماه شعبان را تحصیل نکرد، در ماه رمضان نیز ناموفق است.

اگر سالک در این ماه رجب «غیرت» به خرج دهد و با قدم همت پای پیش نهد، خداوند نیز از او دستگیری می‌کند؛ که پروردگار انسان‌های غیور را دوست دارد.

لازم نیست به خود مغرور شویم و بگوییم من با همهٔ زشتی‌های خودم و با همهٔ جنود شیطان یک باره وارد جنگ می‌شوم، انسان حریف نیست، بلکه باید یک یا دو عیب و نقطه ضعف اصلی را در نظر بگیریم. به طور جدّی نسبت به آن میدان‌هایی که واقعاً بیش از بقیه در آنجا زمین خورده‌ایم حسّاس باشیم. حتّی لازم است که انسان نسبت به این موقعیت‌ها احتیاط کند؛ مثلاً می‌دانیم کاری که انجام می‌دهیم گناه نیست، اما اگر انجام دهیم، وارد فضایی می‌شویم که مناسب نیست و نمی‌توانیم تبعات آن را کنترل کنیم، پس بهتر است در آن فضا وارد نشویم. مثلاً تجربه کرده‌ایم که اگر کسی در مقابل ما بلند حرف بزند، کم‌کم عصبانی می‌شویم، پس اگر در چنین موقعیتی قرار گرفتیم و طرف مقابل را نمی‌توانیم کنترل کنیم، از آن فضا بیرون بیاییم، اگر او فریاد می‌زند، ما جرعه‌جرعه آب بنوشیم و یا تلاش کنیم روی موضوع دیگری تمرکز نماییم، یا در دل آیات قرآن را بخوانیم و بر آن تمرکز کنیم. به هر صورت باید تمام تلاشمان بر این باشد که در این ماه بر دهان شیطان بکوبیم.

نازل‌ترین مرتبهٔ حضور قلب در نماز، بعد از مرتبهٔ فقهی آن، یعنی توجه به اینکه نماز می‌خوانم، توجّه به معانی کلماتی است که می‌خوانیم. و چون کنترل خواطر در ابتدا سخت است، باید کار را از کم آغاز کرد، مثلاً تمرین حضور قلب را از نماز صبح و حتّی بخشی از آن مانند قرائت سورهٔ حمد شروع کرد و سپس توسعه داد. این‌که گفته می‌شود از نماز صبح شروع شود به این دلیل است که نماز صبح بعد از استراحت شبانه است و روح آرام گرفته و خواطر شیطانی در نماز صبح کمتر به انسان حمله می‌کند، ولی در بقیهٔ نمازهای یومیه، حمله‌ها شدیدتر است. لذا کنترل خواطر نفسانی در نماز صبح راحت‌تر است. اگر این کار هم میسر نیست، این تمرین را در نماز نافلهٔ صبح انجام دهیم، به این ترتیب که در حال نماز به معانی کلماتی که می‌گوییم توجه داشته باشیم؛ گویی در حال بازگو کردن مطلبی نزد بزرگی هستیم.

چنان از حلاوت انس با نمازهای یومیه سرمست بود که می‌فرمود: «فقر و بی‌پولی و اولاد زیاد همواره به من فشار می‌آورَد، اما هنگامی که سر نماز می‌ایستم، خداوند تبارک و تعالی لذت عبودیت را به قسمی به بنده می‌فهماند که قریب به یک ساعت نمازم طول می‌کشد و پس از نماز فکر می‌کنم این لذت عبودیت در نشئهٔ بعدی به نحوی که عبودیت و ربوبیت حفظ شود، آیا نصیبمان می‌شود یا نه؟!» همچنین از ایشان منقول است: «تمام همّ و غمّ دنیا در نزد ما تا اول الله اکبر نماز است.» و می‌فرمود: «دو سه روز است در این فکرم که اگر در بهشت نگذارند ما نماز بخوانیم چه بکنیم؟» این حال بزرگان ما دربارهٔ نماز است. اگر سالک در این ماه رجب «غیرت» به خرج دهد و با قدم همت پای پیش نهد، خداوند نیز از او دستگیری می‌کند؛ که پروردگار انسان‌های غیور را دوست دارد. در خرقه چو آتش زدی ای عارف سالک جهدی کن و سر حلقهٔ رندان جهان باش و لذا بهترین و اوّلین و اصلی‌ترین دستور سلوکی در ایام ماه رجب، اصلاح امر نماز است.

مرحوم علّامهٔ طباطبایی می‌فرمود: «گوشه‌نشینی، ملازم با معرفت و یا موجب آن نیست؛ ولی کسی که می‌خواهد اهل معرفت شود، باید معاشرتش را مخصوصاً با اهل غفلت و اهل دنیا کم کند و فرش هر مجلسی نباشد و کار شبانه‌روزی او در مجالس بیهوده صرف نشود و از معاشرت‌های بی‌فایده و بی‌مغز تا می‌تواند اجتناب نماید و طوری نشود که با همه و در هر مجلسی حاضر شود.»

می‌فرماید: «وَ جَعَلْتُ هَذَا الشَّهْرَ...»: و من این ماه را ریسمانی بین خودم و بندگان خاصّم قرار دادم؛ هر کس به این ریسمان چنگ بزند، بداند که به من متصل می‌شود.

«فَمَنْ دَعَانِی فِی هَذَا الشَّهْرِ أَجَبْتُهُ»: هر کس در این ماه مرا بخواند، جوابش را می‌دهم.

به وسیلهٔ استغفار، بزرگی و سنگینی عیوب خود را کاهش دهید.

از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: وقتی بندهٔ مؤمن به نماز می‌ایستد و رو به پروردگار می‌کند، خداوند هم به او اقبال می‌نماید؛ یعنی در اول نماز که بنده می‌گوید «الله اکبر»، خداوند هم می‌فرماید «لبیک»، این خطاب به همهٔ نمازگزاران هست، و در ادامه می‌فرمایند: و هنگامی که عبد وارد نماز می‌شود، اگر با غفلت، روی دل از خداوند برتابد و حضور قلب خود را از دست بدهد، خداوند نیز از او اعراض می‌کند و او را به ملکی واگذار می‌نماید. امام (ع) سپس می‌فرمایند: از نماز آن مقدار قبول است که حضور قلب در آن باشد.

مراقبه؛ اصلی‌ترین دستور در سلوک این وصیت مرحوم استاد سعادت‌پرور بود که تلاش کنیم در ماه رجب، بر خلاف جریان و مسیر این روزگار شنا کنیم؛ بیاییم قدری خود را خرج وجود خودمان کنیم. لذا لازم است که در میان زشتی‌ها و صفات ذمیمهٔ خود بررسی دقیق کرده و آن رذیله‌ای که فکر می‌کنیم بیشتر مزاحم است و توان مبارزه با آن را داریم، در نظر بگیریم و به طور جدّی با آن مقابله کنیم و مراقبهٔ خود را بر ترک آن صفت ذمیمه قرار دهیم و هر شب محاسبهٔ دقیقی نسبت به آن وصف داشته باشیم.

رسول خدا (ص) به اباذر فرمود: «ای اباذر، خداوند تبارک و تعالی به صورت‌ها و اموال و سخنانی که به زبان می‌رانید نمی‌نگرد؛ بلکه به قلب‌ها و اعمالتان نگاه می‌کند. ای اباذر، تقوا در اینجاست! تقوا در اینجاست! و حضرت به سینهٔ مبارکش اشاره فرمود.» اگر کسی مراقبه‌اش درست نباشد، نه ذکرش فایده دارد، نه نماز و نه روزه‌اش. «چه بسا روزه‌داری که بهرهٔ او از روزه‌اش جز گرسنگی و تشنگی نیست، و چه بسا نماز شب خوانی که بهره‌اش از نماز شب، فقط زحمت بیدارخوابی است.»

لذا در حدیث قدسی است که خداوند خطاب به حضرت موسی (ع) دربارهٔ نماز شب می‌فرماید: «ای فرزند عمران، از چشمانت اشک‌هایت را و از قلبت خشوع و از بدنت خضوع را بر من هدیه کن و سپس مرا در تاریکی شب بخوان و قطعاً مرا نزدیک و اجابت‌کننده می‌یابی. ای فرزند عمران، دروغ می‌گوید آنکه می‌پندارد که مرا دوست می‌دارد، اما وقتی تاریکی شب او را فرا می‌گیرد، در خواب فرو می‌رود.»

«خدایا! هلال (و آغاز) این ماه را همراه با ایمنی (از بلاها که مزاحم توجه به تو است) و ایمان (راستین به خودت) و سلامتی (از بیماری‌های ظاهری و باطنی) و تسلیم کامل در پیشگاهت قرار ده.»

مرحوم علّامهٔ طباطبایی می‌فرمود: «گوشه‌نشینی، ملازم با معرفت و یا موجب آن نیست؛ ولی کسی که می‌خواهد اهل معرفت شود، باید معاشرتش را مخصوصاً با اهل غفلت و اهل دنیا کم کند و فرش هر مجلسی نباشد و کار شبانه‌روزی او در مجالس بیهوده صرف نشود و از معاشرت‌های بی‌فایده و بی‌مغز تا می‌تواند اجتناب نماید و طوری نشود که با همه و در هر مجلسی حاضر شود.»

بنا بر روایت منقول از رسول خدا (ص)، شب‌های ماه رجب امتیاز خاصّی نسبت به سایر اوقات آن دارد؛ چراکه خداوند از سرآغاز شب تا به صبح، ملکی به نام «داعی» را در آسمان هفتم قرار می‌دهد که ندا می‌دهد: «خداوند در آسمان هفتم فرشته‌ای را منصوب فرموده که به او «داعی» (به معنای دعوت‌کننده) گویند. چون ماه رجب فرا رسد، آن فرشته از آغاز شب تا صبح ندا سر می‌دهد: خوشا به حال ذاکران و یادآوران خدا، خوشا به حال مطیعان. و خداوند تعالی می‌فرماید: من هم‌نشین کسی هستم که هم‌نشین من است، من مطیع کسی هستم که مطیع من است، من بخشندهٔ کسی هستم که تقاضای بخشش کند. این ماه، ماه من و بنده، بندهٔ من، و رحمت، رحمت من است. پس هر کس مرا در این ماه بخواند اجابتش می‌کنم، و هرکس از من چیزی طلب کند به او عطا کنم و هر کس از من طلب هدایت کند، او را هدایت می‌نمایم. و این ماه را ریسمانی بین خود و بندگانم قرار دادم، پس هرکس بدان چنگ زند به من می رسد.»

زیرا ثمرهٔ تحصیل علم که «معرفت» است، باید در عبادت ظاهر شود. و اگر کسی علمی را بخواند و محصول آن خضوع و خشوع در ظاهر و باطن نباشد، این علم حقیقی نیست؛ چرا که: «إِنَّما یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ». و ایمان در کنار علم است که به انسان درجه می‌دهد: «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» و الّا ایمان بدون علم و علم بدون خشوع و خضوع فایده‌ای ندارد.