بریده‌هایی از کتاب صلح کردند که جنگ بماند (جلد اول)

جرج کرزن، فرماندار کل آتی هند، این منافع را به روشنی چنین توصیف کرده است: «ترکستان، افغانستان، مناطق اطراف دریای خزر، ایران - این نام‌ها برای بسیاری تنها حال‌وهوای مناطق بسیار دورافتاده را تداعی می‌کند ... ولی باید اعتراف کنم که از نظر من آنها مهره‌هایی بر صفحه شطرنجی هستند که بازی بر سر تسلط بر جهان روی آن انجام می‌شود.»

در طول قرن نوزدهم، دولت‌های پیاپی در بریتانیا سیاست شوراندن مناطق بی‌ثبات مسلمان‌نشین در آسیا علیه مداخله، خرابکاری و هجوم اروپایی‌ها را دنبال می‌کردند و به‌زودی در این راستا امپراتوری روسیه حریف اصلی آنها شد. نقش بر آب کردن نقشه‌های روسیه در آسیا به هدفی اصلی برای نسل‌های متوالی از مقامات نظامی و غیرنظامی بریتانیا تبدیل شده بود. از نظر آنها، تلاش برای انجام این کار «بازی بزرگ» نامیده می‌شد که منافع قابل‌توجهی در آن وجود داشت

در سال ۱۹۱۲ میلادی هنگامی که وینستون چرچیل و هربرت اسکوئیت بر عرشه کشتی تفریحی افسونگر سفر می‌کردند، پادشاه آنها -جرج پنجم - بر حدود یک چهارم از سرزمین‌های کره زمین حکومت می‌کرد. بریتانیایی‌ها به هیچ‌یک از پیروزی‌های خود بیش از فتوحات در مشرق زمین شکوهمند افتخار نمی‌کردند ولی یک کنایه در این پیروزی‌ها وجود داشت زیرا بریتانیا با شکست دادن فرانسه در آسیا و اقیانوس آرام و به‌دست آوردن هند به‌عنوان نقطه اوج این دستاوردها، خطوط حمل‌ونقل و ارتباطی خود را چنان گسترده کرده بود که امکان قطع آنها در شرایط حساس وجود داشت.

قرار بود چرچیل، اسکوئیت و برخی از اعضای کابینه مانند سر ادوارد گری - وزیر خارجه - دیوید لویدجرج - وزیر خزانه‌داری - و بعدها، لرد کیچنر- وزیر جنگ- نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد خاورمیانه نوین ایفا کنند اما آنها در انجام این کار نمی‌توانستند از میراث سیاسی دوران ملکه ویکتوریا که دولت لیبرال اسکوئیت گمان می‌کرد از آن عبور کرده، بگریزند. اسکوئیت و گری که به رقابت‌های قرن نوزدهمی با فرانسه و روسیه در خاورمیانه پشت کرده بودند، می‌پنداشتند که می‌توانند خود را از این منطقه دور نگه دارند ولی رویدادها ثابت کرد که آنها در اشتباه بودند.

ویلسون و لویدجرج هر دو به مردم امپراتوری عثمانی وعده زندگی بهتر را نوید می‌دادند، ولی در حالی‌که ویلسون وعده حکومت آنها بر خود را می‌داد، لویدجرج در عین اشاره به آزادی کلی آنها، پیشنهاد می‌داد که برای مردم خاورمیانه دولتی بهتر از آنچه که خود می‌توانند به دست آورند فراهم خواهد کرد.

تقدیری شگفت باعث شد که چرچیل و خاورمیانه بارها در حیات سیاسی یکدیگر دخیل شوند و این دخالت تاثیرات خود را بر جای گذاشت. خطوط مرزی که اکنون بر سراسر منطقه خاورمیانه کشیده شده‌اند، اثر زخم‌هایی هستند که از آن مواجهه بر پیکر خاورمیانه برجای مانده‌اند.

مشکل جمعیت اتحاد و ترقی این بود که می‌خواست از دوران کاروان به راه‌آهن وارد شود بی‌آنکه اجازه دهد امپراتوری در زیر نفوذ اروپایی‌هایی قرار گیرد که مالک راه‌آهن بودند. اروپایی‌ها از سلطه اقتصادی برخوردار بودند که جمعیت اتحاد و ترقی از آن رنجیده‌خاطر بود ولی نمی‌توانست با آن مقابله کند. ترک‌ها در زمینه منابع طبیعی و امکان وارد کردن تجهیزات تولیدی در موضعی نابرابر قرار داشتند. روند صنعتی‌سازی به منظور ایجاد این توازن ضروری به نظر می‌رسید ولی باب‌عالی هیچ برنامه‌ای برای دستیابی به آن نداشت. هنگامی که اروپایی‌ها به احداث راه‌آهن و دیگر تاسیسات می‌پرداختند، امپرتواری فقط می‌توانست کارگر غیرماهر را تامین کند. آنها برای حفظ این تاسیسات به اروپایی‌ها نیاز داشتند. آنچه که لازم بود آموزش فنی جمعیت محلی بود که باب‌عالی در اینجا نیز برنامه‌ای برای تامین آن نداشت.

در میان مورخان جهان باستان توجه انحصاری به فرهنگ‌های اروپایی یونانی و رومی بوده است. استاد جیمز هنری برستد آمریکایی با طرح این نظریه خود مقبولیت گسترده‌ای یافته است که تمدن نوین - یعنی تمدن اروپایی - نه از یونان و روم بلکه از خاورمیانه - از مصر، یهودیه، بابل، آشور، سومر و اکد - سرچشمه گرفته است. تمدن، که ریشه‌های آن به هزاران سال پیش و به درون نظام‌های پادشاهی خاورمیانه که مدت‌ها پیش با خاک یکسان شدند در نهایت به اوج‌گیری و برتری جهانی مردم اروپا، آرمان‌ها و سبک زندگی آنها انجامیده است.

قدرت‌های اروپایی در آن دوران معتقد بودند که می‌توانند بنیادهای سیاسی موجود در آسیای مسلمان را تغییر دهند و در این تلاش خود، یک نظام حکومتی ساختگی را در خاورمیانه پیاده کردند که آن را به منطقه‌ای متشکل از کشورهایی تبدیل کرد که حتی امروزه نیز نتوانسته‌اند به یک ملت تبدیل شوند. مبانی حیات سیاسی در خاورمیانه یعنی مذهب، به‌وسیله روس‌ها که کمونیسم را مطرح می‌کردند و بریتانیایی‌ها که ملی‌گرایی یا حکومت سلطنتی را پیشنهاد می‌دادند به چالش گرفته شد.

قدرت‌های اروپایی در آن دوران معتقد بودند که می‌توانند بنیادهای سیاسی موجود در آسیای مسلمان را تغییر دهند و در این تلاش خود، یک نظام حکومتی ساختگی را در خاورمیانه پیاده کردند که آن را به منطقه‌ای متشکل از کشورهایی تبدیل کرد که حتی امروزه نیز نتوانسته‌اند به یک ملت تبدیل شوند. مبانی حیات سیاسی در خاورمیانه یعنی مذهب، به‌وسیله روس‌ها که کمونیسم را مطرح می‌کردند و بریتانیایی‌ها که ملی‌گرایی یا حکومت سلطنتی را پیشنهاد می‌دادند به چالش گرفته شد. ایران آیت‌الله خمینی در جهان تشیع و اخوان‌المسلمین در مصر، سوریه و دیگر نقاط جهان سنی مذهب، ماجرای دخالت قدرت‌های بزرگ در خاورمیانه را زنده نگه داشته‌اند. دولت فرانسه که اجازه داد مذهب در منطقه خاورمیانه مبنای سیاست قرار گیرد، از یک فرقه در برابر دیگر فرقه‌های مذهبی حمایت می‌کرد که همین موضوع امروزه نیز به‌ویژه در کشمکش‌های اجتماعی که در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی لبنان را فراگرفت، به قوت خود باقی است.

دولتمردان جهان که در پنهان معتقد بودند نمی‌توان کاری انجام داد، فقط به درخواست‌های ظاهری از سلطان برای انجام اصلاحات بسنده می‌کردند و موضوع در همین حد باقی می‌ماند. دسیسه‌چینی‌های حقارت‌بار در دربار، نظام اداری فاسد، اتحادهای گذرای قبیله‌ای و ترکیب جمعیتی عاری از پویایی و همدلی تصویری را شکل می‌داد که اروپایی‌ها از مسائل منطقه در ذهن داشتند.

شمار اندکی از هم‌نسل‌های اروپایی چرچیل می‌دانستند یا برایشان مهم بود که در امپراتوری بی‌رمق سلطان عثمانی یا پادشاه ایران چه وقایعی در جریان است. قتل‌عام گاه و بیگاه ارامنه باعث اعتراضات عمومی در غرب می‌شد، ولی نگرانی بیشتری از قتل‌عام یهودیان در روسیه را برنمی‌انگیخت.

برای من جای بسی خوشحالی است که از طرف دولت اعلی‌حضرت اعلامیه همدلی با تمایلات صهیونیستی یهود را که از سوی کابینه ارائه و مورد تائید واقع شده است، به شما ابلاغ کنم: دولت اعلی‌حضرت نسبت به تاسیس موطنی ملی برای مردم یهود در فلسطین نظر مساعد دارد و نهایت تلاش خود را خواهد کرد تا دستیابی به این هدف را تسهیل کند و کاملا قابل درک است که نباید کاری انجام شود که ممکن است بر حقوق مذهبی و مدنی جوامع غیریهودی حاضر در فلسطین یا حقوق و جایگاه سیاسی یهود در هر کشور دیگری تاثیر منفی داشته باشد.

در سال ۱۹۱۳ - آخرین تاریخی که آمار مربوطه وجود داشته است- تنها یک درصد از یهودیان جهان پایبندی خود به صهیونیسم را اعلام کرده بودند. [۳۱]

هدف از همه این توطئه‌ها ایجاد خصومت میان آلمان و روسیه بود ... یهودیان پشت سر آن قرار داشتند و یهودیان بیشتر از جهنم از روسیه متنفر بودند ... آنچه یهودیان بر سر روسیه آوردند در واقع واکنشی به نسل‌کشی یهودیان است. یهود همه‌جا حاضر است ... با چشمانی مانند مار زنگی ... او کسی است که هم‌اکنون بر جهان حکومت می‌کند و چاقویش را بر قلب امپراتوری تزار قرار داده است.

این کشور برای مقاصد عملی هیچ صنعتی نداشت [۹] و همه آنچه که در اختیار داشت، بخش کشاورزی بود که اکنون نابود شده بود. در اواخر جنگ میزان صادرات به یک چهارم و واردات به یک دهم قبل از آن رسیده بود. باب‌عالی در طول سال‌های جنگ با کسری شدید بودجه مواجه شد و ناامیدانه با استفاده از کاغذ روزنامه به انتشار اسکناس اقدام کرد تا از عهده هزینه‌ها برآید. در جریان جنگ قیمت‌ها به میزان ۱۶۷۵ درصد افزایش یافت. هنوز مدتی از جنگ سپری نشده بود که اقتصاد عثمانی تقریبا به زانو درآمد. دولت ترک‌های جوان نمی‌دانست در این مورد چه باید انجام دهد.

جرج کرزن، فرماندار کل آتی هند، این منافع را به روشنی چنین توصیف کرده است: «ترکستان، افغانستان، مناطق اطراف دریای خزر، ایران - این نام‌ها برای بسیاری تنها حال‌وهوای مناطق بسیار دورافتاده را تداعی می‌کند ... ولی باید اعتراف کنم که از نظر من آنها مهره‌هایی بر صفحه شطرنجی هستند که بازی بر سر تسلط بر جهان روی آن انجام می‌شود.» [۲] ملکه ویکتوریا این مساله را حتی شفاف‌تر بیان کرده است. وی می‌گوید مساله «برسر برتری روسیه یا انگلستان بر جهان است. [۳]

لنین خود روس بود، ولی اعتقاد داشت که وظیفه او یاری رساندن به شکست روسیه و فروپاشی امپراتوری آن است.

روسیه تزاری در میان ستیزه‌جویان اصلی اروپایی در جنگ جهانی کمترین توانایی را در مقابله با این چالش‌ها از خود نشان داد، زیرا این کشور در عرصه زیرساخت‌ها - سامانه‌های حمل‌ونقل و مخابرات، صنایع مهندسی و بازار سرمایه - که اقتصاد مدرن را مقاوم و انعطاف‌پذیر می‌کند، ضعیف بود. ‌ عامل اصلی در این ناتوانی ضعف در ساختار رهبری روسیه بود.

از نظر لویدجرج، هیچ سیاستی همیشگی و هیچ عهدی جاودانه نیست.