بریده‌هایی از کتاب اخلاق شهروندی به روایت قرآن و نهج البلاغه

هرگز درباره سخنی که از دهان کسی بیرون می‌آید، گمان بد مبَر، مادام که می‌توانی برداشت خوبی از آن داشته باشی!

از امیرمؤمنان نقل است که فرموده‌اند: اگر کسی به تو سلام کرد، تو با سلامی گرمتر پاسخش ده و اگر کسی به تو احسانی کرد پاداشش را افزونتر کن، و با این حال بدان که فضیلت و برتری برای کسی است که آغازگر نیکی باشد.

۷. آنچه نمی‌دانی مگوی، هر چند، آنچه می‌دانی اندک باشد و آنچه نمی‌پسندی که به تو گویند، تو نیز بر زبان میاور!

آیا تاکنون ماشین کسی را امانت گرفته‌اید؟ آیا به هنگام بازگشت، بنزینی را که مصرف کرده‌اید جبران نموده‌اید؟ آیا بنزین بیشتری در باک ریخته‌اید یا در این کار خسّت به خرج داده‌اید؟ اگر موفق به جبران محبتهای دیگران باشید ممکن است در معرض یک آسیب اخلاقی قرار گیرید و آن اینکه احساس کنید که به کسی مدیون نیستید

رسول خدا فرموده‌اند: هرکس به خدا و روز رستاخیز ایمان دارد، همسایه خود را نیازارد! امام رضا (ع) نیز فرمودند: از ما نیست کسی که همسایه‌اش از شرّ او در امان نباشد.

امیرالمؤمنین علی (ع) در وصیت خویش به فرزند خویش، وی را چنین سفارش فرمود: تو را به تقوای الهی سفارش می‌کنم و به خواندن نماز در وقت مقررش و به پرداخت زکات به اهلش و به گذشت از گناه مردم و به فروخوردن خشم و به صله‌ی رحم (پیوند داشتن با خویشاوندان)...

امیرمؤمنان علی (ع) می‌فرماید: بخشی از نیکی با همسایگان، احوال‌پرسی از آنان است.

آنجا که از امیرمؤمنان نقل می‌کند که فرمودند: هرگز درباره سخنی که از دهان کسی بیرون می‌آید، گمان بد مبَر، مادام که می‌توانی برداشت خوبی از آن داشته باشی!

زیاد شدن قوانین، حتی اگر به هدف رعایت حداکثری حقوق اجتماعی باشد، قدرت انعطاف را از افراد جامعه می‌گیرد

در روایتی از امام باقر (ع) به برخی از این امور ظریف که خود نشانه‌هایی از امور کلی‌تر هستند، اشاره شده است: چون امام قائم به پای خیزد... راه اصلی را وسیع خواهد کرد و پهنایش را به شصت ذراع می‌رساند و هر مسجدی را که در مسیر عبور و مرور باشد از بین می‌برد و از باز کردن راه فاضلاب منازل به خیابانها و تعرض بالکن‌ها و سایبانهای شخصی و ناودانها به راه مردم جلوگیری خواهد کرد... در حکومت امام مهدی حتی مقدسات دینی، بهانه‌ای مقبول برای خروج از عدالت نخواهد بود. دین معنای اصلی خودش را پیدا خواهد کرد و کسی حتی در پوشش زیباترین رفتارهای دینی فرصت نخواهد یافت که حقوق دیگر شهروندان را پایمال کند.

امام صادق حکایتی را از روزگار پیامبر اسلام بیان فرموده‌اند که به روشنی گویای این امر است: مردی نزد پیغمبر خدا آمد و گفت: یا رسول الله! مرا خاندانیست که چون با آنها می‌پیوندم، مرا آزار می‌دهند و می‌خواهم که ترکشان کنم. رسول خدا به او فرمود: "اگر چنین کنی خدا هم همه شما را ترک گوید و به حال خود رها کند." آن مرد گفت: "می‌فرمایید چه کنم؟" رسول خدا فرمودند: “به کسی که تو را محروم کرده ببخش؛ و با کسی که از تو بریده بپیوند؛ و از آن که به تو ستم کرده، در گذر که چون چنین کنی خدای عز و جل در برابر آنها یاور تو باشد.”

آن حضرت در بیانی دیگر که در کتاب ارجمند نهج‌البلاغه ثبت است، می‌فرماید: کسی که خدا به او مال و خواسته‌ای ارزانی داشته، باید به‌وسیله‌ی آن: ۱. پیوند خود را با خویشاوندانش محکم سازد، ۲. و مهمانی‌های نیکو دهد، ۳. و زندانیان و گرفتاران را از بند برهاند، ۴. و بخشی از آن را به فقیران و وامداران عطا کند، ۵. و بر ادای حقوقی که بر عهده‌ی اوست شکیبایی ورزد و به امید اینکه ثوابی نصیبش گردد با سختی‌ها بسازد؛ دست‌یافتن به این خصلتها در دنیا، دستیابی به شرافت مکارم اخلاق؛ و در آخرت، سبب درک درجات برتر است، اگر خدا بخواهد.

یکی از اصحاب امام صادق به نام جهم بن حمید گوید که به امام صادق عرضه داشتم: من خویشانی دارم که هم‌عقیده‌ام نیستند (شیعه نیستند) آیا بر من حقی دارند؟ امام در پاسخ فرمودند: آری، حق رحم را چیزی قطع نکند، و اگر هم‌عقیده تو باشند دو حق بر گردنت خواهند داشت؛ حق رحم و حق اسلام.

در صدر اسلام، برخی مردم ساده لوح، “امیرمؤمنان علی (ع) و رفتارهای صادقانه‌ی ایشان" را با "فریبکاری‌های معاویه و شخصیت ننگین او" مقایسه می‌کردند و می‌گفتند چرا علی مانند معاویه زرنگی به خرج نمی‌دهد؟ و به یاد آورد که امام فرموده بود: سوگند به خدا که معاویه زیرک‌تر از من نیست؛ اما او نیرنگ می‌زند و خیانت می‌کند و اگر خیانت ناپسند نبود من زیرک‌ترین و سیاست‌بازترین مردم بودم، اما هر نیرنگی خیانت است و هر خیانتی کفر؛ و در روز قیامت نیرنگ‌بازان پرچمی بر دوش می‌کشند که با آن شناخته می‌شوند.

از پیغمبر خدا نقل است که فرمودند: هرکه با شما نیکی کرد، تلافی کنید و اگر نتوانستید، برایش نزد خدا دعا کنید چندان‌که مطمئن شوید که محبت او را تلافی کرده‌اید. خداوند به یکایک ما توفیق قدرشناسی از نیکوکاران عنایت فرماید و محیط زندگی ما را سرشار از محبتهای متقابل گرداند.

او با قرار دادن نانوا در رودربایستی، بدون رعایت نوبت سه تا نان داغ جمع کرد. سپس با بی‌اعتنایی به مردمی که در صف ایستاده بودند، از نانوایی بیرون رفت. شاید با خودش فکر می‌کرد که "خیلی باعرضه‌تر از دیگران" است که توانسته این قدر زود به مقصودش برسد؛ اما در ذهن مرد جوان، مطلب دیگری موج می‌زد و آن اینکه این آقا "از همه خودخواه‌تر و بی‌اخلاق‌تر” است نه اینکه زرنگتر باشد...