بریده‌هایی از کتاب اخلاق شهروندی به روایت قرآن و نهج البلاغه

امام صادق حکایتی را از روزگار پیامبر اسلام بیان فرموده‌اند که به روشنی گویای این امر است: مردی نزد پیغمبر خدا آمد و گفت: یا رسول الله! مرا خاندانیست که چون با آنها می‌پیوندم، مرا آزار می‌دهند و می‌خواهم که ترکشان کنم. رسول خدا به او فرمود: "اگر چنین کنی خدا هم همه شما را ترک گوید و به حال خود رها کند." آن مرد گفت: "می‌فرمایید چه کنم؟" رسول خدا فرمودند: “به کسی که تو را محروم کرده ببخش؛ و با کسی که از تو بریده بپیوند؛ و از آن که به تو ستم کرده، در گذر که چون چنین کنی خدای عز و جل در برابر آنها یاور تو باشد.”

آن حضرت در بیانی دیگر که در کتاب ارجمند نهج‌البلاغه ثبت است، می‌فرماید: کسی که خدا به او مال و خواسته‌ای ارزانی داشته، باید به‌وسیله‌ی آن: ۱. پیوند خود را با خویشاوندانش محکم سازد، ۲. و مهمانی‌های نیکو دهد، ۳. و زندانیان و گرفتاران را از بند برهاند، ۴. و بخشی از آن را به فقیران و وامداران عطا کند، ۵. و بر ادای حقوقی که بر عهده‌ی اوست شکیبایی ورزد و به امید اینکه ثوابی نصیبش گردد با سختی‌ها بسازد؛ دست‌یافتن به این خصلتها در دنیا، دستیابی به شرافت مکارم اخلاق؛ و در آخرت، سبب درک درجات برتر است، اگر خدا بخواهد.

یکی از اصحاب امام صادق به نام جهم بن حمید گوید که به امام صادق عرضه داشتم: من خویشانی دارم که هم‌عقیده‌ام نیستند (شیعه نیستند) آیا بر من حقی دارند؟ امام در پاسخ فرمودند: آری، حق رحم را چیزی قطع نکند، و اگر هم‌عقیده تو باشند دو حق بر گردنت خواهند داشت؛ حق رحم و حق اسلام.

در صدر اسلام، برخی مردم ساده لوح، “امیرمؤمنان علی (ع) و رفتارهای صادقانه‌ی ایشان" را با "فریبکاری‌های معاویه و شخصیت ننگین او" مقایسه می‌کردند و می‌گفتند چرا علی مانند معاویه زرنگی به خرج نمی‌دهد؟ و به یاد آورد که امام فرموده بود: سوگند به خدا که معاویه زیرک‌تر از من نیست؛ اما او نیرنگ می‌زند و خیانت می‌کند و اگر خیانت ناپسند نبود من زیرک‌ترین و سیاست‌بازترین مردم بودم، اما هر نیرنگی خیانت است و هر خیانتی کفر؛ و در روز قیامت نیرنگ‌بازان پرچمی بر دوش می‌کشند که با آن شناخته می‌شوند.

از پیغمبر خدا نقل است که فرمودند: هرکه با شما نیکی کرد، تلافی کنید و اگر نتوانستید، برایش نزد خدا دعا کنید چندان‌که مطمئن شوید که محبت او را تلافی کرده‌اید. خداوند به یکایک ما توفیق قدرشناسی از نیکوکاران عنایت فرماید و محیط زندگی ما را سرشار از محبتهای متقابل گرداند.

او با قرار دادن نانوا در رودربایستی، بدون رعایت نوبت سه تا نان داغ جمع کرد. سپس با بی‌اعتنایی به مردمی که در صف ایستاده بودند، از نانوایی بیرون رفت. شاید با خودش فکر می‌کرد که "خیلی باعرضه‌تر از دیگران" است که توانسته این قدر زود به مقصودش برسد؛ اما در ذهن مرد جوان، مطلب دیگری موج می‌زد و آن اینکه این آقا "از همه خودخواه‌تر و بی‌اخلاق‌تر” است نه اینکه زرنگتر باشد...