بریده‌هایی از کتاب گفت‌‌وگو با سایه یا بوف کور چگونه ساخته و پرداخته شد؟

موضوع، فضاسازی، و از همه مهم‌تر شخصیت‌ها و پی‌رنگ داستان این فیلم با بوف ‌کور و تعدادی دیگر از داستان‌های هدایت غیرقابل چشم‌پوشی است و چون کتاب بوف ‌کور در بین سال‌های ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹ (۱۹۲۸م) نوشته شده، یعنی حداقل ۶ سال پس از ساخت نسخۀ اولیه و صامت فیلم، نظریۀ تأثیرگیری معکوس فیلم از آثار هدایت به‌کلی منتفی است. گفتنی است خود این اثر، بر‌گردان و اقتباسی آزاد از رمان دراکولا، اثر نویسندۀ ایرلندی، برام استوکر، است که در سال ۱۸۹۹ چاپ و منتشر شده است. برای آشنایی بیشتر، برخی مطالبی که در مورد این فیلم به چاپ رسیده مرور می‌کنیم تا با ویژ‌گی‌های فیلم بهتر آشنا شویم. نوسفراتو، آغاز‌گر فیلم‌های نوع وحشت و اولین فیلمی است که براساس رمان دراکولا ساخته شده است. اما این فیلم تفاوت‌های بسیاری با اصل رمان دارد. این تفاوت‌ها در وهلۀ اول فیلمنامه‌ (هنریک گالین) را تبدیل به اقتباسی آزاد کرده است و در وهلۀ بعد اثر فریدریش ویلهلم مورنائو را بسیار فراتر از حد برخوردی اخلاقی می‌برد که برام استوکر در نظر داشته است.

دیدار هاتر با دراکولا در اتاق شام، مشابه داستان تاریک‌خانه از هدایت (برگرفته از فیلم نوسفراتو) از همۀ موضوعات جالب‌تر، بحث شخصیت کنت دراکولا و هاتر در موقع شام خوردن در قصر کنت است که دقیقاً با گفت‌وگو‌های داستان تاریک‌خانه همخوانی دارد. از متن داستان تاریک‌خانه‌ی هدایت (صحبت‌های مرد عجیب در مورد احتیاج به تاریکی): «فقط تو این اتاقه که می‌تونم در خودم زندگی بکنم و قوایم به هدر نره. این تاریکی و روشنایی سرخ برام لازمه. نمی‌تونم تو اتاقی بشینم که پشت سرم پنجره داشته باشه. مثه اینه که افکارم پراکنده می‌شه... در تاریکی و شبه که هر زندگی، هرچیز معمولی حالت مخصوص به خودش رو می‌گیره. » امتناع مرد از خوردن شام: «باقی شیر را در گیلاس می‌ریخت، خیلی آهسته می‌مکید و زبان را روی لب‌هایش می‌گردانید... لب‌های او برق می‌زد. پلک‌های چشمش به طرز دردناکی پایین آمده، مثل اینکه خاطراتی را جست‌وجو می‌کرد. » حال متن رمان دراکولای برام استوکر (صحبت‌های کنت دراکولا در مورد احتیاج به تاریکی) را با متن قبلی مقایسه کنید: از متن رمان دراکولای برام استوکر:

خود هدایت در نوشته‌هایش توجه ویژه‌اش به سینما را این‌گونه بیان داشته است: مترجم گفت: ما خیلی مفتخریم که دسته‌ای از بازیگران معروف شرقی را زیارت می‌کنیم و مقدم آن‌ها را تبریک می‌گوییم و چنانچه مسبوق هستید کمپانی فیلمبرداری «اوفا» که از بزرگ‌ترین کارخانه‌های دنیاست در نظر گرفته فیلم امیرارسلان و حسین‌کرد و سیرت عنتر را بردارد. از این جهت این نعمت غیرمترقبه را غنیمت شمرده رئیس کمپانی، و از آقایان خواهش می‌کنم که دعوتش را اجابت بکنند و در فیلم‌های فوق شرکت نمایند. فردا ساعت ده و سه دقیقه و نیم رئیس کمپانی برای ملاقات آقایان حاضر است و به هر‌طور که مایل باشید قرارداد را امضا خواهد کرد. ۷. یا در مورد امامزاده اسماعیل که دور از محله‌های شهر واقع شده نوشته است: برای رفتن به آنجا باید از کوچه‌های تنگ، خشک بدون درخت، و از میان دیوارهای بلند قلعه‌مانند با خانه‌های تودرتو گذشت. به طوری که انسان را هزار سال به قهقرا می‌برد. همۀ این پیرایش‌ها برای نمایش اسرار فیلم‌های مشرقی جان می‌دهد و بدون اراده، یاد پیرایش‌گران معروف سینما افتادم

تأثیر‌پذیری هدایت از یک فیلم دیگر (گولم/ غلام) بین داستان تخت ابونصر، از مجموعۀ سگ ‌ولگرد، و پیشینۀ تاریخی محل فیلم نوسفراتو و گولم ترکیب عجیبی وجود دارد. چون قبلاً به نوسفراتو اشاره شده، حال فقط به معرفی فیلم اکسپرسیونیستی گولم یا غلام (The Golem) می‌پردازیم.

او زمانی عاشق زنی بوده و این عشق دو سال طول کشیده بود و عدد ۲۴ که در بوف کور به صورت مختلف تکرار شده، اشاره به این عشق دو‌ساله است. به هر حال، چنانکه قبلاً اشاره کرده‌ام، تنها سند معتبر برای تفسیر یک اثر ادبی خود آن اثر ادبی است. در واقع، از قیاس این دو مطلب (منظور هدایت از تکرار کلمۀ ۲۴ به اشکال مختلف و تفسیر دیگران از این عدد) می‌توان به این آشفته‌بازار عدم قطعیت و بی‌توجهی به اسناد در نقد امروز ایران پی برد. اگر کسی دوباره بر طبق این روش، نوشته‌های هدایت را بازخوانی کند، متوجه خواهد شد که یک منحنی سادۀ داستانی (از لحاظ فرم و محتوا) همۀ نوشته‌های هدایت را تا داستان زنده ‌به‌ گور در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر، از این داستان است که ناگهان با یک جهش از لحاظ فرم و محتوا در این داستان و داستان بعدی (یعنی بوف کور) مواجه می‌شویم که دلایل اصلی آن را، شاید بتوان در زمانۀ نگارش، به نحوی جست‌وجو کرد. در واقع، اگر کلیات بوف ‌کور را نقدی بر وضعیت تاریخی ایران بدانیم، با رویکرد نقد تکوینی و روابط بینامتنی به این اصل دست می‌یابیم که شخصیت‌های این اثر از زندگی واقعی هدایت و با توالی زمانی متناسب با زندگی او الهام گرفته شده

برای شروع کار، نخست باید تعریفی دقیق از روابط بینامتنی و عناصر میان‌فرهنگی در میان عالمان دنیای نقد را به عنوان محور تحقیق انتخاب نمود. روابط بینامتنی از دیدگاه‌های گوناگون به شکل‌های متفاوتی تقسیم‌شدنی است. از این رو، می‌توان روابط بینامتنی را بنا بر ارتباط آن با فرهنگ ـ و براساس حصر عقلی ـ به دو دسته تقسیم کرد که عبارت‌اند از: درون‌فرهنگی و برون‌فرهنگی. به بیان مشخص‌تر، هنگامی که متن مرجع دارای فرهنگ مشترکی با متن اصلی باشد، در این صورت روابط بینامتنی درون‌فرهنگی محسوب می‌شود. برعکس، هنگامی که فرهنگ متن مرجع متفاوت از فرهنگ متن اصلی باشد، در این صورت روابط بینامتنی برون‌فرهنگی یا میان‌فرهنگی تلقی می‌شود. بنابراین، بینامتن‌های میان‌فرهنگی بیانگر روابط دو یا چندین متن است که خاستگاه‌های متفاوت فرهنگی دارند

فیلمی که پایه‌گذار سینمای وحشت در جهان شد؛ فیلمی با نام نوسفراتو، یک سمفونی وحشت (Nosferatue eine Symphonie des Grauens). بنابراین، می‌توان پرسید آیا پیرمرد خنزر پنزری نماد شخصیتی برگرفته از دراکولاست؟ پاسخ این پرسش را به بعد موکول و به نظریه‌های مرتبط با مقولۀ بینافرهنگی و بینامتنی اشاره می‌کنیم.

ایران این بهشت روی زمین یک گورستان ترسناک مسلمانان شد.