بریده‌هایی از کتاب شخم در مزرعه

وقتی از دین‌داری عالمانه سخن می‌گوییم البته بدان معنا نیست که همه‌ی عالمان به چنین مدلی پابند باشند. کماآن‌که به گواه تاریخ، همیشه دسته‌ی فربهی از علما از ورود به جبهه‌ی انتقاد از عوام حذر کرده‌اند و با علم به خصوصیات دین‌داری عامه و سلاح بُرنده و محافظ آن یعنی تعصب، بر سری که البته درد می‌کرد دستمال نبسته‌اند و مصلحت وقت در آن دیده‌اند که به مجادله‌ی عوام ورود نکنند. هر یک البته به دلیلی؛ از عافیت‌طلبی و بیمِ خلوت‌شدن دور و برشان و لاغرشدن خیل مریدان‌شان گرفته تا علم به بی‌حاصلی اقدامات مصلحانه و تا مصلحت‌اندیشی و مراعات انسجام ملت شیعه و «حفظ بیضه‌ی اسلام» و حتا تا نظر مثبت و علقه‌ی شخصی _ اعتقادی به دین‌داری عامه و مظاهر آن. این دسته از علما بعضاً حتا به همدلی با عوام پرداخته و بر اقدامات ایشان صحه گذارده‌اند و برای رسوم و ابتکارات ایشان مبنا و منشأیی دینی درست کرده‌اند.

دفاع مقدس دولتی گفتمانی را شامل می‌شود ناظر بر روایت‌هایی از دوران جنگ هشت‌ساله که مطلوب دولت (در معنای عام آن) است. در مقابل، و در «دفاع مقدس مردمی»، راویان نه دولت وآن‌ها که او انتخاب می‌کند و خوش می‌دارد، بلکه مردم معمولی‌اند. یعنی بازی‌گران اصلی متن جنگ. مردمی که سطر سطر تاریخ جنگ را، نه چون تاریخ‌نگاران دولتی در نهادها و پشتِ میزها و طبق سیاست‌ها و استراتژی‌ها، بلکه در متن واقعیت جبهه‌ها به نگارش درآوردند؛ بی‌کم‌وکاست، با همه‌ی جوانب زیبا و نازیبایش. به‌عبارت دیگر دفاع مقدس مردمی، روایت واقعی و عینی جنگی است که «بود»؛ حال‌آن‌که دفاع مقدس دولتی روایتی است از جنگی که «بهتر است بوده باشد»؛ و معیار این بهتر را هم مصلحت و اقتضای زمانه است که تعیین می‌کند.

رضاخان با علم به قدرت دین‌داری عوام و عوام دین‌دار، در بدو امر بر همان طریق شاهان سلف گام نهاد. «تکیه‌ی قزاق‌خانه» را بنا نهاد و مجالس بزرگ روضه‌خوانی برگزار می‌کرد و از اطراف و اکناف، خطبا و وعاظ سرشناس را به آن مجالس فرا می‌خواند و به ایشان خلعت عطا می‌کرد (امینی ۱۳۸۲: ۷۸). روز عاشورا هم دسته‌های سینه‌زن و زنجیرزن راه می‌انداخت و خود پیشاپیش دسته‌ها قمه بر سر می‌کوفت و بر منبر می‌رفت و کاه بر سر می‌ریخت و می‌گریست که «کجا بود روز عاشورا رضا که جان خودش و این سربازانش را در راهت فدا کند!»