بریده‌هایی از کتاب در قلمرو سایه‌ها (جستارهایی در روان‌شناسی فرقه‌ها)

مشکل دیگری که او به آن اشاره می‌کند حملات عصبی هراس است. او می‌گوید بسیاری از اعضای فرقه‌ها حملات هول و هراس را تجربه کرده‌اند. این حملات به صورت دوره‌های مجزای ترس شدید یا ناراحتی‌های دیگر و علائمی از قبیل: کوبش قلب، تعریق، احساس خفگی، درد در ناحیه سینه، احساس سرگیجه و تجربهٔ تهی شدن از شخصیت خود، بروز می‌کند. ترس از انتقام، بیماری و آسیب روانی دیگری است که او به بررسی آن می‌پردازد. او معتقد است که ترس از فرقه، ترسی پایدار است که ممکن است مدت‌ها طول بکشد. به ویژه آن‌که اگر گروه به اعمال خشونت نیز تمایل داشته باشد

سینگر در کتاب خود، تعدادی از بیماری‌ها و آسیب‌های روانی را که افراد در حین عضویت در فرقه و حتی پس از ترک آن با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند، ذکر نموده است. از آن جمله، وی به این مطلب اشاره می‌کند که اعضای سابق فرقه‌ها غالباً از پشیمانی خود، به سبب سال‌ها اتلاف عمرشان در فرقه، سخن می‌گویند و همین امر موجب بروز نوعی احساس شرم و گناه در آنان می‌شود، یعنی در خصوص رفتارشان با اقوام، والدین و دوستان‌شان احساس شرم می‌کنند. در مورد کارهایی که انجام داده‌اند و دروغ‌هایی که به خاطر فرقه به دیگران گفته‌اند؛ بابت همهٔ این‌ها شرمسارند و بار این شرمندگی را ممکن است تا مدت‌ها پس از خروج از فرقه نیز به دوش بکشند.

ایجاد محدودیت‌های اجتماعی فرقه‌ها علاوه بر آن‌که خودشان محدودیت‌هایی را برای اعضای‌شان به وجود می‌آورند، موجب بروز بسیاری از محدودیت‌های اجتماعی از سوی نهادهای سیاسی و امنیتی برای اعضای خود و حتی کسانی که از فرقه‌ها جدا شده‌اند نیز می‌گردند.

اتلاف پول افراد فرقه‌ها علاوه بر آن‌که از شما به عنوان یک نیروی کار ارزان یا حتی مجانی سوءاستفاده می‌کنند و یا با بهره‌برداری از اعتقاد هواداران‌شان، برای خود جایگاهی اجتماعی تعریف می‌کنند، به‌راحتی پول و سرمایهٔ نقدی شما را نیز از چنگ‌تان بیرون می‌آورند. ممکن است همهٔ تلاش‌هایی که شما در جهت اعتلای سطح مادی زندگی‌تان کرده‌اید به پای فرقه نوشته شود و در قبال این تعالی مادی و مالی از شما پول طلب شود.

وقتی که در یک ساختار فرقه‌ای قرار می‌گیرید، تا مدت نسبتاً قابل توجهی مجذوب جذابیت‌های فرقه خواهید شد. نگاه جدیدی که فرقه به شما می‌دهد زندگی شما را به طور کلی دگرگون خواهد کرد و حس خوبی از این تحول و جابجایی، خودتان را فرا خواهد گرفت. جواب پرسش‌های بسیاری که اجتماع اطراف شما نتوانسته بود به آن‌ها پاسخ دهد در فرقه داده می‌شود. دوستان جدید، شما را احاطه می‌کنند و نوعی احساس برگزیدگی چشم‌گیر، سراسر زندگی شما را فرا می‌گیرد و شما را از دیگران جدا می‌کند. خلاصه حداقل دو سه سالی با این احوال خوش به سر می‌برید و عملاً چشم و گوش بسته، در خدمت اهداف فرقه تلاش می‌کنید.

اتلاف عمر افراد شاید هیچ‌یک از مضرّات ساختار فرقه‌ای به اندازهٔ اتلاف عمر افراد مهم و تعیین‌کننده نباشد. ساختار فرقه‌ها به نحوی است که وقتی شما وارد آن می‌شوید یا باید قوانین و تعالیم فرقه را به طور دربست و کامل بپذیرید تا به وعده‌های رهبران فرقه‌ها برسید _ که چنین اتوپیای خیالی عملاً وجود ندارد _ یا به‌زودی، طی چند جلسهٔ نخست، احساس ناخوشایند نچسبی، شما را از فرقه جدا می‌کند یا به عبارت بهتر، فرقه شما را پس می‌زند. رهبر فرقه اگر احساس کند که کسی ظرفیت جذب شدن را ندارد و یا کارایی مورد نظر فرقه در او نیست، با روش‌های مختلفی او را از گروه خواهد راند. اما این امر در صورت خوش‌شانس بودن شماست. اگر توانایی‌های شما مورد توجه رهبر گروه قرار بگیرد و در گروه ماندگار شوید، وضع به مراتب سخت‌تر و خطرناک‌تر خواهد شد.

نافردی‌شدگی مهم‌ترین پیامد استحالهٔ فرد در گروه، تعطیل شدن قوهٔ منطق فرد و به‌اصطلاح، «نافردی شدن» است. محققانی از جمله فستینگر و زیمباردو بر این اعتقادند که برخی از شرایطی که گاهی اوقات در گروه‌ها به وجود می‌آید می‌تواند باعث شود که افراد نوعی حالت روان‌شناختی نافردی شدن را تجربه کنند؛ یعنی این احساس که هویت شخصی خود را از دست داده و به صورتی گمنام در گروه حل شده‌اند

کیش‌های سیاسی: کیش‌های سیاسی شامل گروه‌هایی هستند که از عقاید سیاسی به عنوان اساس فعالیت خود استفاده می‌کنند و به‌مرور زمان تشکیلات منسجمی را سازماندهی و افرادی را جذب می‌کنند و تحت عملیات بازسازی ذهنی قرار می‌دهند و آن‌ها را به سمت رفتارهای دوگانه‌ای مثل قتل و ترور هدایت می‌کنند

کیش‌های روان‌شناسی و درمانی: فرقه‌ها از ابزار دانش جدید نیز بی‌بهره نیستند و از علم روان‌شناسی، به عنوان ابزاری قدرتمند در جذب و نگهداری اعضای خود استفاده می‌کنند. از این رو در مطالعهٔ جریان‌های فرقه‌ای در ایران، همواره باید در کنار توجه به تعالیم شبه‌عرفانی فرقه‌ها، به شیوه‌های روان‌شناسانه آن‌ها نیز توجه کافی مبذول داشت. گذشته از این استفادهٔ روشی از روان‌شناسی، برخی از کیش‌ها، از روان‌شناسی به عنوان راهبردی دائمی نیز استفاده می‌کنند. انبوهی از جریان‌های کیش‌گونه تحت عناوین زیبایی نظیر موفقیت، راز، دستیابی کوتاه‌مدت به ثروت‌های کلان، نظام‌های هرمی پولی و امثال آن، همگی زیر چتر دانش روان‌شناسی به نوعی فعالیت کیش‌گونه مشغول‌اند. فرقه‌های ساینتولوژی و عرفان حلقه ذیل این گروه قابل تقسیم‌بندی‌اند.

کیش‌های شبه‌عرفانی: شکل، آداب و پوسته تعالیم کیش‌های شبه‌عرفانی با گروه‌های عرفانی اصیل، تفاوت چندانی ندارد. به‌جز این‌که کیش‌ها نمونه تقلبی از نمونه‌ای ارزشمندند. کیش‌ها با استفاده از آداب و ادبیات گروه‌های اصیل عرفانی، اعضای خود را در توهّم حضور در جریانی عرفانی قرار می‌دهند. این کیش‌های شبه‌عرفانی، به‌شدت دچار تأویل‌گرایی و شخصی‌سازی تعالیم عرفانی از جانب رهبر فرقه هستند. به عبارت دیگر، به تعداد رهبران این کیش‌های شبه‌عرفانی، آداب و روش‌ها و آموزه‌هایی برای نیل به حقیقت وجود دارد.

فرقه‌ها میلیون‌ها نفر از افراد متخصص در حوزه‌های گوناگون علوم و تکنولوژی را مجذوب خود نموده‌اند و همین امر آنان را تبدیل به ساختار اجتماعی قدرتمندی کرده است که می‌تواند توازن قدرت را در جامعهٔ جهانی بر هم بزند. ۱۰. و بالاخره این‌که فرقه‌ها هر ساله هزاران بیمار روانی را تحویل جامعه می‌دهند که هزینه هنگفتی از قِبل هزینه‌های درمان و ازکارافتادگی این اعضای (سابق یا عضو) فرقه‌ها بر جامعه تحمیل می‌شود. واضح است که با چنین گسترهٔ اثرگذاری از سوی فرقه‌ها، ضرورت بررسی ابعاد و زوایای کار آن‌ها چند برابر می‌شود.

فرقه‌ها همچنین میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را از ادیان رسمی و نهادینه جدا می‌کنند و به تعالیم و روش‌های خود جذب می‌نمایند. ۵. فرقه‌ها منابع مالی سرشاری، از قِبل عضوگیری و جمع‌آوری اعانه و نذورات و صدقات بر روی هم انباشته می‌کنند و همین امر، آنان را به یک قدرت اقتصادی غیرپاسخ‌گو و غیرقابل تحقیق و تفحص در یک جامعه تبدیل می‌کند که ضریب اثرگذاری آن‌ها را بالا و بالاتر می‌برد.

فرقه‌ها بیش از هر ساختار اجتماعی شناخته‌شدهٔ دیگری قادرند افراد را متقاعد به اجرای کارهایی بکنند که در حالت عادی یا از اجرای آن‌ها سر باز می‌زنند یا صرفاً تحت شرایط حاد و فشار روانی و فیزیکی حاضر به انجام دادن آن کارها هستند. ۷. فرقه‌ها قادرند در ازای وعده‌هایی که به اعضای خود می‌دهند، آن‌ها را برای اجرای هر گونه عملیات تروریستی و خراب‌کارانه آماده کنند. ۸. فرقه‌ها می‌توانند به‌راحتی اعضای خود را متقاعد کنند که همهٔ قواعد دینی و عرفی جامعه را زیر پا بگذارند و قوانین رهبر فرقه را اجرا نمایند.

۱. اولین دلیل لزوم بررسی فرقه‌ها این است که فرقه یک پدیدهٔ روانی اجتماعی بسیار تعیین‌کننده در معادلاتی است که بر زندگی و سرنوشت فردی و اجتماعی بشر مؤثر است. فقط در آمریکا بیش از ۲۵۰۰ فرقهٔ رسمی فعالیت دارند و بیش از ۵۰۰۰ فرقه انشعابی و اصلی وجود دارد. در ایران نیز طبق آمار منتشرشده، دست‌کم ده جریان فرقه‌ای فعال وارداتی و بین هفتاد تا یکصد سازمان فرقه‌ای، مشغول فعالیت هستند. اگر به طور متوسط در هر فرقه فقط هزار نفر را عضو بدانیم _ که در برخی فرقه‌ها این رقم به هزاران و میلیون‌ها می‌رسد _ آن‌گاه مشخص می‌شود که بُرد تعالیم فرقه‌ها چه تعداد زیادی از افراد یک جامعه را می‌تواند تحت‌الشعاع خود قرار دهد.

سینگر در کتاب «فرقه‌ها در میان ما» چند شرط برای آن‌که بتوانیم به یک گروه، عنوان فرقه را اطلاق نماییم برمی‌شمرد که عبارتند از: ۱. فرد را درباره آن‌که یک برنامه کاری برای کنترل و ایجاد تغییرات در وی وجود دارد، در ناآگاهی کامل نگه می‌دارد. ۲. محیط زمانی و فیزیکی را کنترل می‌نماید (کنترل ارتباطات و اطلاعات). ۳. نوعی حس ناتوانی، ترس و وابستگی به وجود می‌آورد. ۴. رفتارها و مواجهه‌های جدید ایجاد می‌نماید. ۵. نوعی سیستم منطق بسته را به وجود می‌آورد.

۸. از لحاظ روانی مخربند؛ زمانی که اعضا، گروه را ترک می‌کنند یا اخراج می‌شوند، ممکن است نوع خاصی از اختلال روانی ناشی از کیش را گسترش دهند که با اضطراب و مشکل در تصمیم‌گیری مشخص می‌شود. این اختلال مشابهت‌هایی را با اختلال فشار روانی (استرس) پس از سانحه و انواع خاصی از اختلالات سازگاری نشان می‌دهد، گرچه شباهت کاملی با این اختلالات ندارد. حتی برخی، از سندرمی به نام «سندرم کیش‌گرایی ویرانگر» که شامل پدیده‌هایی از قبیل فقدان هویت، تغییرات رفتاری، بیزاری از خانواده و مهار روانی به دست رهبر فرقه است نیز نام برده‌اند.

۷. کیش‌ها تمایل دارند نخبه‌گرا باشند؛ فرقه‌ها با جذب قشر نخبه جامعه و استخدام استعدادهای آن‌ها به نفع خود، جامعه را از این استعداد و دستاوردهای آن محروم می‌کنند و همه توانایی‌های نخبگان را در جهت منافع و اهداف _ غالباً ضد اجتماعی خود _ به کار می‌گیرند. همچنین، با استفاده از شعارهای جذاب و خصوصاً جوان‌پسند، افراد را متقاعد می‌کنند که زندگی آن‌ها را متحول خواهند کرد و از این کسالت و تکرار همیشگی رها خواهند شد.

۴. سلسله‌مراتبی و دوگانه‌اند؛ یکی از خطوط اصلی در تفکر فرقه‌ای، تقسیم همهٔ روابط و مناسبات به دو بخش کلی «ما و آن‌ها» است. فرقه‌ها مرزبندی مشخص و پررنگی میان خود و دیگران دارند. همه فرقه‌ها با درجات متفاوتی به این انحصارگرایی مبتلا هستند.

۳. شخصی و تجربی‌اند؛ یعنی ارزیابی تعالیم کیش‌ها بستگی تام به تجربه شخصی افراد دارد. امکانِ داشتن پیش‌فرض در مورد این‌که آیا نظام اعتقادی فرقه، معتبر است یا خیر، از بیرون فرقه وجود ندارد

البته شاید بتوانیم میان فرقه‌هایی که مرد آن‌ها را رهبری می‌کند و فرقه‌هایی که زن آن‌ها را رهبری می‌کند تفاوت‌هایی قائل شویم. اما وجه مشترک هر دو نوع فرقه، دست‌کم تظاهر به نوعی حمایت معنوی و ایجاد فضایی برای پناه آوردن افراد، خصوصاً قشرهای آسیب‌پذیر روانی است. شما از بیرون و در بدو ورودتان به فرقه، بهشتی را خواهید یافت مملو از آرامش و تکیه‌گاهی چنان مستحکم که احساس می‌کنید می‌توانید برای تمام عمر به آن تکیه کنید و از حوادث مادی و معنوی مختلف، گزندی به شما نرسد. همین احساس آرامش اولیه، که غالباً از طریق تظاهرات قدرتمندانهٔ رهبر فرقه تقویت می‌شود، شاه‌کلید رام شدن اعضا در فرقه‌ها است.