بریده‌هایی از کتاب یادداشت‌هایی از خانه مردگان

در این‌جا خیلی گذرا به این نکته اشاره می‌کنم که در زندان، به‌خاطر خیال‌بافی و دور ماندن طولانی‌مدت از آزادی و دنیای بیرون، آزادیِ واقعی ـ یعنی آن آزادی که در دنیای حقیقی وجود داشت ــ در نظرمان بیش‌تر از آنچه بود جلوه می‌کرد. زندانی‌ها در مورد مفهوم آزادیِ حقیقی بزرگ‌نمایی می‌کردند و این در طبیعتِ هر زندانی، و اصلاً خاصِ اوست. زندانی هر نگهبانی را چیزی در حد شاه تصور می‌کند و در مقایسه با زندانی‌ها او را کاملاً آزاد می‌پندارد، چراکه او سرش را نمی‌تراشد و زنجیری به دست و پایش نیست و نگهبانی همراهی‌اش نمی‌کند.

خادم کلیسا، وقتی به من خوندن و نوشتن یاد می‌داد، عادت داشت گوشمو بکشه و می‌گفت: ’با من تکرار کن: خدای من، تو را به‌مهربانیِ عظیم و بی‌پایانت، به من رحم کن ...‘

بدون آزمودن برخی چیزها نمی‌شود و نباید درباره‌شان قضاوت کرد؛ برای نمونه فقط به یک مورد اشاره می‌کنم و آن این‌که عذاب روحی از هر دردِ جسمانی سنگین‌تر است.

او را با عده‌ای دیگر به‌جرمِ ضرب سکهٔ تقلبی به زندان ما فرستاده بودند. البته باید گفت احتمالاً او را اغوا کرده بودند که در این سن‌وسال واردِ چنان دار و دسته‌ای شده بود! درحالی‌که به این کار خود می‌خندید، برایمان تعریف کرد که ضرب یک سکهٔ تقلبی به‌اندازهٔ سه سکهٔ طلا برایشان خرج برمی‌داشته.

یک ربع بعد مثل سابق برای رفع بیکاری در بندها قدم می‌زد، انگار به‌دنبال دسته‌ای از زندانی‌ها بگردد تا، اگر گفت‌وگویشان برایش جالب باشد، سرکی بین آن‌ها بکشد و به حرف‌هاشان گوش دهد. در ظاهر همه‌چیز برایش اهمیت داشت، اما در عمل غالباً به همه‌چیز بی‌تفاوت بود و فقط بیخودی می‌گشت و این‌طرف و آن‌طرف پرسه می‌زد. او را می‌شد با کارگری قوی مقایسه کرد که همهٔ کارها برایش هیچ است، اما وقتی کاری ندارد، انرژی‌اش را صرف بازی با بچه‌های خردسال می‌کند. نمی‌توانستم درک کنم که به چه دلیل در زندان مانده و فرار نمی‌کند. اگر با تمام وجود می‌خواست فرار کند، هیچ تردیدی به خود راه نمی‌داد.

«پس این‌طور. الکساندر پتروویچ، حالا می‌خواهم از شما بپرسم آیا حقیقت دارد که می‌گویند میمون‌هایی وجود دارند که دست‌شان تا مچ پاشان می‌رسد و قدشان به‌اندازهٔ انسان است؟» «بله، چنین میمون‌هایی وجود دارند.» «چه‌جور موجوداتی هستند؟» و من هرچه را که در این باره می‌دانستم برایش شرح دادم.