بریده‌هایی از کتاب ادبیات فارسی

باید دید نهالی که شعرای ما در باغ سخنوری نشانده‌اند، چه ثمر داده و چه نتیجه بخشیده است؟ آنچه مبالغه و اغراق گفته‌اند، نتیجه‌اش مرکوزساختن دروغ در طبعِ ساده مردم بوده است. آنچه مدح و مداهنه کرده‌اند، اثرش تشویق وزراء و ملوک به انواع رذایل و سفاهت شده است. آنچه عرفان و تصوف سروده‌اند، ثمری جز تنبلی و کسالت حیوانی و تولید گدا و قلندر و بیعار نداده است. آنچه تغزل گل و بلبل ساخته‌اند. حاصلی جز فساد اخلاق جوانان نبخشوده است. این نمونه‌ای است از نقد شعر در زمینه اندیشه و موضوع و محتوا در دوران مشروطه.

ادبیات فارسی را به چند دوره باید تقسیم کرد: ‫I ــ سه قرن اول اسلامی ‫II ــ دوره سامانی و غزنویان بزرگ ‫III ــ دوره سلاجقه و خوارزمشاهیان ‫IV ــ دوره مغول ‫V ــ دوره تیموری ‫VI ــ دوره صفویه و قسمتی از عهد زندیه ‫VII ــ دوره زندیه و قسمتی از عصر قاجاریه ‫VIII ــ دوره مشروطیت ‫IX ــ دوره معاصر در بقیه این مقاله، خصوصیات و سیماهای برجسته ادبیات فارسی ــ اعم از نظم و نثرــ به ترتیب فوق خواهد آمد.

۱۱. پروین اعتصامی (۱۲۸۰ ـ ۱۳۲۰ ه.ش.)، یکی از مستقل‌ترین شاعران بخش اخیر این دوره و بانفوذترین آنان. شعر پروین آمیزه‌ای است از «حکمت و اندرز» کلاسیک با نوعی همدردی و همدلی و واکنش در برابر محیط که گاه یادآور آثار درخشان سخن‌سرایان کهن است و گاه از رمانتیسیسم نیز چیزی در آن هست و از این لحاظ نفوذ ادبیات غرب نیز در آن مشاهده می‌شود. توجهی که در شعر او به محرومان و طبقه کارگر شده، از آثار معاصرانش بسیار بیشتر است. وی نوع ادبی مناظره را به بهترین اسلوب در شعر فارسی احیا کرد؛ و این روش را در موضوعات مورد علاقه‌اش به کار گرفت. پروین به دوره کودتا تعلق دارد، اما وی را می‌توان در عداد شاعران پایان دوره مشروطه به‌شمار آورد.

۱۰. نیما یوشیج (۱۳۱۵ ه.ق. (۱۲۷۶ ه.ش.) ــ ۱۳۳۸ ه.ش.)، نیما یوشیج تخلص علی اسفندیاری، پدر شعر نو و پایه‌گذار اصول آن است. او شعرگفتن را در پایان دوره مشروطه آغازید، و باید شاعر پس از دوره مشروطه‌اش به‌شمار آورد، زیرا او پس از کودتای ۱۲۹۹ در شاعری شهرت یافت و به‌طور اخص آثار برجسته او پس از جنگ جهانی دوم و برافتادن حکومت رضاشاه انتشار یافت و نفوذ آن احساس شد. نیما همچنین منتقدی هوشیار بود که زیر تأثیر مطالعه ادبیات غربی، در شعر فارسی دیگرگونی بنیادین پدید آورد و بُعد تازه‌ای به آن بخشید. درباره او جداگانه سخن خواهیم گفت.

۹. فرخی یزدی (۱۳۰۶ ه.ق. (۱۲۶۸ ه.ش.) ــ ۱۳۱۸ ه.ش.)، شاعر انقلابی مارکسیست و روزنامه‌نگار آزادیخواه که از طبقه محروم و زحمتکش جامعه برخاست و تا پایان عمر خود (که داستان درازی از مبارزه، زندان و تحمل بدرفتاری‌هاست) در دفاع از محرومان ثبات قدم نشان داد. وی بزرگ‌ترین شاعر غزل‌سرای این دوره است که غزل‌های سیاسی‌اش در ادب فارسی بی‌مانند است. فرخی با این‌که تحصیلات کافی نداشت، اشعارش قوی‌تر و منسجم‌تر از معاصران اوست. وی را در ۱۳۱۸ به دستور رضاشاه در زندان قصر با تزریق آمپول هوا کشتند (بعد کشف شد که حتا زندان و شکنجه نتوانسته بود او را از اعتقاداتش بازدارد).

۸. لاهوتی ((۱۲۶۴ ـ) ۱۳۳۶ ه.ش.)، سیاستمدار و شاعر انقلابی‌ای که زندگانی پرماجرایی داشت. پس از دست‌زدن به نبردی چریکی برای انقلاب کمونیستی در ایران، ناگزیر شد میهنش را ترک کند و به اتحاد شوروی برود. وی باقی عمر خود را در آن کشور گذراند و هم در آن‌جا مرد. وی از جمله فعال‌ترین و مستعدترین شاعران این دوره است و یافتن همسنگی برای وی دشوار. لاهوتی در شعر فارسی مبتکر تجارب بسیاری در زمینه محتوا، زبان و شکل است و همین عناصر است که در تحول شعر فارسی بسیار اهمیت داشته است.

۷. سیداشرف (۱۲۸۸ ه.ق. (۱۲۴۹ ه.ش.) ــ ۱۳۱۲ ه.ش.)، سیداشرف سردبیر روزنامه مردمی و پرنفوذ نسیم شمال بود و خود او نیز به نام روزنامه‌اش «نسیم شمال» خوانده می‌شد. او مردمی‌ترین شاعری بود که در دوره مشروطه ظهور کرد. شعر وی، از نظر شکل بیرونی و مفهوم و محتوای درونی به زبان توده‌های مردم است.

۶. دهخدا (۱۲۹۷ ه.ق. (۱۲۵۷ ه.ش.) ــ ۱۳۳۴ ه.ش.)، سیاستمدار، ادیب، پژوهنده استثنائی و نویسنده برجسته عصر خویش. شعر و نثر دهخدا کم است. اما آنچه سروده و نوشته، وی را شایسته عنوان پیشاهنگ و مُبدع زبان قصه‌نویسی در ادبیات فارسی کرده است. دهخدا در شعر نیز اصلاحگر و پیشاهنگ بود. مقام وی در پژوهش بی‌همتاست و بزرگ‌ترین فرهنگ فارسی یعنی لغت‌نامه را که از صد جلد تجاوز می‌کند، پرداخته است.

۵. عشقی (۱۳۱۲ ه.ق. (۱۲۷۲ یا ۱۲۷۳ ه.ش.) ــ ۱۳۰۳ ه.ش.)، او روزنامه‌نگاری انقلابی و جوان بود که در روزگاری که انگلیسیان برای برانداختن دودمان قاجار آشوب‌های عمومی به پا کرده بودند، بهای فداکاری و میهن‌پرستی‌اش را با جان خویش پرداخت. زبانی تند و دشنام‌گو، اما صمیمی و میهن‌پرستانه داشت. او در شعر اصلاحاتی کرد که برخی از آن‌ها را می‌توان نقطه آغاز اصلاحات ادبی روزگار دانست. او نخستین نمایشنامه‌های منظوم را در زبان فارسی نوشته است.

۴. عارف (حدود ۱۳۰۰ ه.ق. (۱۲۵۹ ه.ش.) ــ ۱۳۱۲ ه.ش.)، او بهترین تصنیف‌سرای این دوره است. او شاعر توده‌هاست و تصنیف‌های سیاسی‌اش ــ که خودِ شاعر آن‌ها را در کنسرت‌های سیاسی به آواز خوش می‌خواندــ ورد زبان‌ها بود؛ غزل‌های سیاسی او نیز با این‌که زبانی سست دارد، خواندنی و دلکش است.

۳. ادیب‌الممالک (۱۲۷۷ ـ ۱۳۳۶ ه.ق.) (۱۲۳۹ ـ ۱۲۹۶ ه.ش.)، نخستین شاعری است که در سرودن شعر محکم سنّتی با زبان کلاسیک، استادی مجرب است. شعر وی با همه غرابتی که از نظر واژگان و فرهنگ عمومی شاعر دارد (وی در ادبیات بسیار استاد بود) هنوز هم از خون و فریاد دوره مشروطه لبریز است.