بریده‌هایی از کتاب فن نمایشنامه نویسی

وقتی به شما بگویند که عمه شما که فعلا به جنون مذهبی دچار است در جوانی وضع مبهمی داشته و زندگی بی‌قید و بند و درهم و برهمی را گذرانده است. شوهر یک زن بیچاره را منحرف کرده و او را ربوده و پس از خودکشی زن مزبور با شوهر وی ازدواج کرده است. ولی چنان که در این قبیل موارد پیش می‌آید سایه آن زن مظلوم و بی‌گناه بر زندگی او سایه افکنده و در همین اثناء مرد هم ناپدید شده و چون عمه شما این مرد را بسیار دوست می‌داشته ناپدید شدن او را اثری از انتقام خداوند تشخیص داده است. در نتیجه به جنون مذهبی گرفتار شده و تصمیم گرفته است توبه کند و بقیه عمر را به ریاضت و عبادت بگذراند. از این‌رو به هرکسی که برمی‌خورد می‌کوشد او را اصلاح کند. در زندگی خصوصی اشخاص داخل می‌شود. دختران و پسران معصومی را که دور از اغیار و انظار یا در تاریکی شب به راز و نیاز ساده و معصومانه خود مشغولند مخفیانه تعقیب می‌کند و به آنها پند و اندرز می‌دهد و سعی می‌کند گناه این قبیل اعمال را به ایشان تذکر دهد تا متنبه شوند. خلاصه این زن بلای جان و مخل آسایش اجتماع گردیده است.

«افراط ــ در هر موردی که باشد ــ شخص را به هلاکت می‌کشاند.»

تعجب خواهید کرد وقتی به شما بگویند که عمه شما که فعلا به جنون مذهبی دچار است در جوانی وضع مبهمی داشته و زندگی بی‌قید و بند و درهم و برهمی را گذرانده است.

«افراد سطحی و کم‌عمق به بخت و اقبال معتقدند.»

«جوانان باید جرأت و جسارت داشته باشند و در مقابل مشکلات جهان بایستند.»

«ایمان جاهلانه انسان را به هلاکت و نیستی سوق می‌دهد.»

مادامی‌که موضوع اثر شما معلوم نباشد آن اثر ناقص و نارسا خواهد بود. چون وقتی هدف معلوم نبود شما نمی‌دانید در کدام جهت باید پیش بروید و مثل ماهی که در گل و لای غوطه می‌خورد شما هم برای یافتن حوادث و پیوستن آنها به یکدیگر به خود شکنجه می‌دهید و عاقبت هم یک اثر کامل و کافی به وجود نخواهید آورد. پس ابتدا باید موضوع و هدف نمایشنامه را تعیین کرد. موضوعی که یکراست و بدون انحراف شما را به سمت هدفی که نمایشنامه اقتضاء دارد هدایت کند.

«زن ثروتمند در زندگی تکیه‌گاهی لازم دارد.»

هیجان و حرارت زیاد است و نشستن و برخاستن فراوان اما گویی هیچکس هدف خود را نمی‌شناسد و نمی‌داند به کجا می‌رود.

«برای تأمین سعادت در زندگی مشترک باید هردو طرف گذشت داشته باشند.»

از هر اختراع معقول، مقصود و منظوری و از هر اقدام کوچک، هدف و نتیجه‌ای باید انتظار داشت.

مادر از زاییدن کودک احساس آفریدن در خود می‌کند و بقاء و دوام خود را در وجود طفل خود می‌بیند. شاید این دلیل دیگری باشد به این‌که زن‌های بچه‌دار کمتر درصدد جلب کردن جنس مرد هستند.

آیا هنگام نوشتن نمایشنامه تمام این مسائل باید مورد توجه نویسنده باشد؟ پاسخ: شما باید به تمام این نکات آگاه باشید ولی تذکر آنها البته لزومی ندارد. مقصود از توجه و اطلاع به این مسائل معرفی شخص‌بازی نیست بلکه در طرز رفتار او مؤثر می‌باشد. مثلا کسی که قامتش یک متر و هشتاد سانتیمتر باشد با کی که یک متر و بیست سانتیمتر است حالتش فرق می‌کند. عکس‌العمل یک زن آبله‌رو با دختری که به زیبایی مشهور است تفاوت فاحشی دارد. پس شما باید بدانید شخص بازی در چه حالتی است و در موقع معین چه عکس‌العملی از خود نشان خواهد داد. هر حادثه‌ای که در نمایشنامه شما رخ می‌دهد باید مستقیمآ از اشخاص بازی سرچشمه بگیرد و این اشخاص بازی همان موجوداتی هستند که ما برای اثبات مقصود و موضوع نمایشنامه خود انتخاب کرده‌اید. این اشخاص بازی باید به قدری قوی باشند که بتوانند بدون زحمت و فشار، موضوع و هدف شما را اثبات کنند.

به‌نظر من این‌طور می‌آید که تمام عکس‌العمل‌های مغز یا بدن را نباید مربوط به علل جسمی یا اقتصادی دانست.

بنابراین وضع مزاجی شخص در مغز و قوای عائله او به قدری مؤثر است که مرگ را تبدیل به حیات می‌کند.

در ادبیات جهان اشخاص بازی که از این سه لحاظ توصیف شده‌اند فراوان هستند مثلا هملت را مطالعه می‌کنیم. ما نه‌تنها سن و قیافه و وضع مزاجی او را می‌دانیم بلکه می‌توانیم در کمال آسانی به مشکلات روحی او آگاه شویم. سابقه زندگی و وضع اجتماعی اوست که در حقیقت نیروی محرک نمایشنامه است. ما به اوضاع سیاسی زمان و رابطه میان پدر و مادرش و حوادثی که قبل از شروع نمایش رخ داده و تأثیری که آن حوادث در مغز و روح آن جوان داشته است آشنا می‌شویم. مقصود و هدف شخصی او و عاملی که او را وادار به اجرای تصمیمات خود می‌کند بر ما معلوم است. خلاصه ما به وضع روحی او آشنا هستیم و در کمال وضوح می‌بینیم که این وضع روحی در نتیجه وضع جسمی و اجتماعی برای او پیش می‌آید. خلاصه این‌که ما هملت را طوری می‌شناسیم که هرگز انتظار آن را نداشتیم.

اگر ما متوجه باشیم و بدانیم که فقط با این سه عامل ما می‌توانیم علل و موجبات رفتار و اعمال افراد بشر را معلوم کنیم توصیف اخلاق و روحیات هر نوع شخص بازی و پیدا کردن علت رفتار و حرکات او و مأخذ و منبع پیدایش فکر اولیه برای این حرکات برای ما آسان خواهد گردید. اگر هم اثر مهم ادبی را که در مقابل سیر زمان و حوادث دوران از میان نرفته باشد از این لحاظ مطالعه کنید بر شما مسلم خواهد شد که اثر مزبور فقط به خاطر توجه به این سه عامل، جاودانی بوده و خواهد بود. اگر در یکی از این سه عامل غفلت کنید حتی اگر داستان شما مهیج و جالب باشد و حتی اگر شما بتوانید از فروش اثر خود ثروت هنگفتی گرد آورید باید گفت از لحاظ ادبی و هنری توفیقی نصیبتان نشده است.

علم‌الاجتماع عامل دومی است که باید مورد مطالعه قرار گیرد. اگر شما در زیرزمین تاریک و نمناکی به دنیا آمده و در گوشه‌های کثیف خیابان‌ها بزرگ شده باشید طرز استنباط و میزان فهم شما با کسی که در کاخ مجللی پا به عرصه وجود گذاشته و در بوستان‌های مخصوص ورزش و در روی چمن پرورش یافته باشد تفاوت فاحش خواهید داشت. ولی ما نمی‌توانیم تفاوت بین شما دو نفر را کاملا تجزیه و تحلیل کنیم مگر وقتی که اطلاعات ما راجع به هردو افزایش یابد. بدانیم پدر و مادر شما چه کسانی بوده‌اند. آیا افرادی بوده‌اند سالم یا مریض؟ قدرت مالی و درآمد آنها به چه میزانی بوده است؟ رفقای شما از چه طبقه‌ای بوده‌اند؟ چگونه آنها را تحت نفوذ خود قرار می‌داده و نظر آنها را به خود جلب می‌کرده‌اید؟ آنها چگونه در شما مؤثر بوده‌اند؟ چه نوع لباس را بیشتر دوست دارید؟ چه کتاب‌هایی می‌خوانید؟ آیا برای عبادت به مسجد می‌روید؟ چه می‌خورید؟ چه دوست دارید؟ از چه منزجرید؟ خلاصه شما از نظر اجتماع که هستید؟

اولین بعد یا عاملی که مطالعه آن آسانتر از دو بعد یا دو عامل دیگر است علم وظائف‌الاعضا است. یک فرد ناقص‌الخلقه دنیا را به یک چشم می‌بیند و یک انسان کامل و سالم به چشم دیگر. این بحث به قدری ساده است که جز تلف کردن وقت نتیجه دیگر ندارد و محتاج به اقامه دلیل نیست. کرها، و شل‌ها، و کورها، و زشت‌روها، و زیباروها، و بلند قامت‌ها، و کوتاه قامت‌ها، هریک دنیا را به صورت خاصی می‌بینند. بزرگترین هدیه برای یک موجود بیمار نعمت سلامت است. انسان مادام که سالم است قدر عافیت را نمی‌داند و راجع به آن اصلا فکر نمی‌کند. پس وضع‌وحال و ساختمان جسمی ما مسلمآ در عقیده و نظر ما درباره زندگی مؤثر می‌باشد و ما را کاملا تحت‌نفوذ خود می‌گیرد و گاهی ما را بردبار و گاهی حادثه‌جو و گاهی فروتن و گاهی مغرور می‌سازد و در رشد و نمو قوای دماغی ما تأثیر دارد و موجب پیدا شدن حس تحقیر یا حس مخالف آن در ما می‌گردد. آشکارترین چیزی است که ما می‌توانیم در بادی امر در اشخاص مطالعه کنیم.

وضع‌وحال و ساختمان جسمی ما مسلمآ در عقیده و نظر ما درباره زندگی مؤثر می‌باشد و ما را کاملا تحت‌نفوذ خود می‌گیرد و گاهی ما را بردبار و گاهی حادثه‌جو و گاهی فروتن و گاهی مغرور می‌سازد و در رشد و نمو قوای دماغی ما تأثیر دارد و موجب پیدا شدن حس تحقیر یا حس مخالف آن در ما می‌گردد. آشکارترین چیزی است که ما می‌توانیم در بادی امر در اشخاص مطالعه کنیم.