بریده‌هایی از کتاب روان شناسی رشد (۱)

یکی از راه‌هایی که به پژوهشگران امکان می‌دهد بتوانند صفات مشابه را در اعضای یک خانواده مشاهده کنند، مطالعۀ شجره‌نامۀ خانوادگی است. در یکی از مشهورترین این نوع مطالعات، هنری گُدارد (۱۹۱۲) ، به مطالعۀ مردی با نام خانوادگی مستعار «کالیکاک» پرداخت. این مرد دارای دو همسر بود که یکی همسر قانونی و دیگری خدمتکاری کودن در میخانه بود بدون ازدواج رسمی با او بود. کالیکاک از زن اخیر در طی پنج نسل، ۴۸۰ اولاد داشت که ۱۴۳ نفر از آنان عقب مانده، بسیاری دائم‌الخمر، شرور و نابکار و یا زنانی فاسد بودند. در حالی که از همسر قانونی خود، صاحب ۴۹۶ اولاد شده بود که بیشترشان مالک زمین، تاجر و معلم و تنها یکی بدکاره و دو نفر نیز شرابخوار بودند. هر چند گُدارد، چنین تفاوت‌هایی را به ارث نسبت داد اما نتیجه‌گیری وی، به‌دلیل بی‌توجهی به تفاوت در عوامل محیطی مورد انتقاد واقع شد. بدیهی است که اگر مطالعات مربوط به شجره‌نامۀ خانوادگی با دقت انجام شود، می‌تواند کمک بسیاری به روان‌شناسان بکند (کلارک- استیوارت و فرایدمن، ۱۹۸۷) .

در یک مطالعه از اطفال ۳ ماهه دیده شده است که نحوۀ عمل مادر یعنی تماس چشمی، خنده، پاسخ‌گویی به گریه و صحبت کردنِ با کودک، بر رشد شناختی وی که در سن ۲۱ ماهگی توسط یک آزمون مورد سنجش قرار گرفته تأثیر دارد. مادران اطفالی که نمرات بیشتری در این آزمون گرفته بودند، تحصیل‌کرده بودند و به نیاز‌های کودک خود توجه زیادی داشتند. آنان بیش از آن که وقت خود را صرف رفع نیاز‌های روزمرۀ کودک مانند تغذیه یا خشک نگاه‌داشتن او کنند، صرف برقراری تماس چشمی، خنده و برانگیختن وی می‌کردند. بنابراین می‌شود به یک رابطۀ روشن، بین کمیت و کیفیت تحریک‌های مادران و رشد شناختی فرزندان‌شان رسید.

آیا جدایی‌های کوتاه مدت از مادر، مثلاً سپردن کودک به مهد نیز می‌تواند در شخصیت وی تأثیری داشته باشد یا خیر. نگرش مادران به موضوع کار و تربیت کودک متفاوت است. برخی از مادران تمایل دارند که در دورۀ شیرخوارگی، تمامی‌وقت خود را به طفل اختصاص داده و کار را به وقت دیگری موکول کنند. برخی دیگر به دلایل متعددی چون مشکل بودن شروع کار در سنین بالا و دشواری در به تعویق انداختن آن، نیاز‌های اقتصادی خانواده، علاقه‌مندی به بهبود شرایط زندگی، فراهم نمودن هزینۀ تحصیل فرزندان در مؤسسات خصوصی، داشتن بیمه و مزایای بازنشستگی، استفاده از تحصیلات و تخصص، در اجتماع بودن و داشتن امکان مسافرت و تفریح، همزمان با تربیت فرزند اشتغال به‌کار پیدا می‌کنند.

وی بازی‌های باقاعده سه ویژگی دارند که عبارت‌اند از: ۱- رعایت قواعد بازی از سوی بازیکنان و نظارت بر عدم سرپیچی از قواعد، ۲- رقابت شرافتمندانه و ۳- وجود برد و باخت

دوقلو‌های همسان که منوزیگوت (تک تخمی) نیز نامیده می‌شوند از یک سلول تخم به‌وجود می‌آیند و واجد ویژگی‌های ژنتیکی یکسانی می‌شوند

روان‌شناسان، دورۀ طفولیت را دوره‌ای سرنوشت‌ساز برای رشد مغز دانسته‌اند (دی‌بورد، ۱۹۹۷) و این که هر کسی با تمامی ظرفیت مغزی خود متولد می‌شود و محیط نمی‌تواند بر آن تأثیر بگذارد را تنها یک افسانه می‌دانند (شور، ۱۹۹۷). در مجموع می‌توان گفت که ژنوتیپ ویژگی‌های اصلی، ظرفیت‌ها و محدودیت‌های افراد را مشخص می‌سازد و محیط به تعیین جهت و سرعت رشد یک فرد کمک می‌کند

درك پیاژه از نوزاد به عنوان موجودی فعال و یادگیرنده به جای منفعل و متأثر از عوامل محیط، پژوهشگران رشد را متوجه توانایی‌های شگفت‌آور آنان كرد. یكی از این حوزه‌های جدید مطالعه، تفاوت‌های خُلقی نوزادان و تأثیر این تفاوت‌ها بر والدین، و حوزۀ دیگر، تأثیر تجارب اولیه بر رشد بعدی كودكان بوده است. پژوهشگران در دهۀ ۱۹۶۰، تحت‌تأثیر نظریه‌های فروید، اریكسون و باولبی، تأثیر تجارب منفی اولیه را غیرقابل بازگشت می‌دانستند. اما پژوهش‌های انجام شده در دهۀ ۱۹۷۰، نشان داد كه كودكانی كه از محیط‌های فقیر فرهنگی به محیط غنی برده می‌شوند می‌توانند از همان ابتدا از مزایای محیط جدید بهره‌مند شوند. امروزه بیشتر روان‌شناسان، دربارۀ تأثیر تجارب اولیه بر رشد، موضع متعادل‌تری در پیش گرفته‌اند و علاقه‌شان به درك این مطلب است كه اثرات ناگوار تجارب اولیه، تحت چه شرایطی و تا چه حدود غیر قابل بازگشت است. آنان به اثرات متقابل طبیعت و تربیت توجه دارند و از آسیب‌پذیری یا مقاومت افراد نسبت به اثرات محیط صحبت می‌كنند. مباحث مورد علاقۀ روان‌شناسان رشد در این سال‌ها تخصصی‌تر شده و بر روی ادراك عمق، یادگیری زبان، درك مفاهیم و اصول، همچنین تأثیر رشد عاطفی و اجتماعی بر رشد شناختی و كشف شناخت اجتماعی (دانش كودكان درباره‌ی دنیای اجتماعی) و … كودكان متمركز بوده است.

پیاژه همانند اریكسون معتقد به وجود مراحل در رشد است و موفقیت در هر مرحلۀ رشدی را شرط لازم برای شروع مرحلۀ بعد می‌داند. دیدگاه وی نسبت به رشد دیدگاهی متعادل است كه نه مانند لاك و واتسون بر تربیت و نه چون روسو و گزل بر عوامل ذاتی تأكید دارد. او رشد را حاصل كنش متقابل رسش (نضج) و تجربه می‌داند. بی‌تردید دیدگاه پیاژه نقطه نظر‌های افراطی دربارۀ مسأله‌ی طبیعت و تربیت را تغییر داده است.

و استخوانی، در مرحلۀ

رشد جسمانی در دورۀ کودکی بعدی آرام‌تر و کندتر از دورۀ قبل است. در فاصلۀ سنی ۷ تا ۱۰ سالگی، قد دختران بلندتر از پسران است، اما پسران در این سن تفاوت را جبران می‌کنند و حتی از دختران جلوتر زده و برتر

۳. آیا فراخود بسیار قوی مشکلاتی را هم برای فرد ایجاد می‌کند؟ چرا؟

فروید یک بار گفته است «زندگی کردن آسان نیست» و منظور وی این از بیان این مطلب نیز این بوده است که «خود» یا «من» انسان، در مرکز چند نیروی قدرتمند یعنی واقعیت، فراخود (نمایندۀ جامعه) و نهاد (نمایندۀ عوامل زیستی) قرار گرفته است. تأثیر همزمان این نیرو‌ها «خود» را تحت فشار قرار داده و در آن احساس تهدید، فشار زیاد و یا حتی خُرد شدن می‌کند که به این نوع احساس، اضطراب گفته می‌شود. یکی از انواع اضطراب که توسط فروید مطرح شده، اضطراب اخلاقی است. این نوع احساس اضطراب زمانی به وجود می‌آید که فرد نگران این باشد که نکند از وی رفتاری سر بزند که مستوجب سرزنشِ فراخود باشد.

والدینی که به هنگام خشمگین شدن، فریاد می‌زنند باید بدانند که این امر افراد خانواده را از یکدیگر دور می‌کند و بنابراین باید با عذرخواهی، در مورد روش کاهش آن به بحث بنشینند.

روش‌های دیگری نیز برای افزایش توانایی‌های کارکردیِ ذهن، بدون تغییر در ساختار آن (توانمندی‌های سخت‌افزاری و عصب‌شناختی) وجود دارد که عبارت‌اند از: بهره‌گیری از ابزار‌هایی که بتواند به توجه انسان کمک کند مانند استفاده از کاغذ، قلم، کتابخانه، رایانه و حافظۀ افراد دیگر.

بر اساس اصول نظریۀ اسكینر، می‌توان با به‌كارگیری تقویت مثبت، تقویت منفی، خاموشی و تنبیه به رفتار كودك شكل داد. امروزه نظریه‌پردازان زیادی، تعامل بین مادر و كودك را بر اساس اصل تقویت قرار داده‌اند.

در حالی كه رفتارگرایان انسان را موجودی منفعل و متأثر از عوامل محیطی و نضج گرایان وی را مقهور عوامل طبیعی و سرشتی می‌دانند، طرفداران رویكرد شناختی به او به عنوان موجودی فعال می‌نگرند كه مدام درگیر جمع آوری، اندوختن و تعبیر و تفسیر اطلاعاتی است كه از درون یا بیرون دریافت می‌كند