کتاب ادبیات روس به روایتی دیگر

لئو تولستوی در مقام منتقد ساختار اجتماعی فاسد و پوسیده‌ روسیه‌ قرن نوزده، بی‌نیاز از لحن طنز و شوخ‌طبعانه، تنها با اتکا به افقی عارفانه و اگزیستانسیالیستی، موفق می‌شود تا نه‌تنها بی‌ارزشی دلیل مرگ ایوان ایلیچ (یکی از بهترین نمونه‌هایی که این ساختار پوسیده می‌توانست پرورده باشد) را در معرض دید آورد، بلکه به لحاظ دقت در ترسیم جزییات روزمرگی به نحوی تحسین‌آمیز توانسته پوچی بینش و سبک زندگی این مرد خواهان‌ترقی در منزلت‌های اجتماعی را به تصویر کشد. آن‌ هم برای ترغیب مخاطب زمانه‌اش در بازنگری ارزش‌هایی که ساختار اجتماعی فاسد و مبتذل تولید کرده است.

به ‌هر حال، در نبود نویسندگانی (بخوانیم طلایه‌داران منعکس‌کننده شرایط فرهنگی و اجتماعیِ در حال گذار) که بتوانند به لحاظ عاطفی توصیف‌کننده وضعیت عینی جامعه، فرهنگ و تحولات اجتماعی باشند، ادبیات روسی قبل از انقلاب بلشویکی، و حتی بعدتر نویسندگانی همچون گورکی، و شولوخوف سهم عمده‌ای در اعتلای فرهنگی جامعه ایرانِ قبل از انقلاب ۵۷ داشتند. از آثار چخوف و تولستوی یا گورکی و شولوخوف به‌گونه‌ای سخن گفته می‌شد که گویی از نویسنده‌ای ملی سخن می‌گویند. بیان نومیدی و آرزوی دو سه نسل کتابخوان و باسواد در تاریخ فرهنگی، اجتماعی جامعه ایران، عملا به نویسندگان روسی‌ واگذار شده بود.

این بدین معنی است که از حیث تاریخی و اجتماعی، آنچه شاهکار بودن این آثار را تایید می‌کند، نگاه توانا، شفاف، و صریح این متون ادبی به تحولاتی است که با پوشاندن چهره‌ای‌ دروغین به نام تمدن و پیشرفت، به سیاه‌کاری و نابودی جهان کمر بسته‌اند.

چخوف در ترسیم نگرش دکتر آستروف (فردی که بتواند بین این دو، خط تمایزی کشد) ، معتقد است «آنچه در شرف وقوع است نه تمدن بلکه فساد است» . به باور او آنچه در حال جایگزینی زندگی کهنه است، نه دستاوردهای رفاهی مدرنیته، بلکه نابودی ذخایر طبیعی است.