بریده‌هایی از کتاب آثار ادبی را چگونه باید خواند

وقتی می‌گوییم اثری «ادبی» است، یکی از معانی آن این است که آنچه گفته شده باید در چهارچوبِ چگونگی بیان آن بررسی شود. اثر ادبی نوعی نگارش است که محتوای آن از زبانی که این محتوا به میانجی آن بیان شده، جدایی‌ناپذیر است. زبان پدیدآورنده این واقعیت و تجربه است نه صرفآ وسیله‌ای برای بیان آن.

وقتی می‌گوییم اثری «ادبی» است، یکی از معانی آن این است که آنچه گفته شده باید در چهارچوبِ چگونگی بیان آن بررسی شود.

رایج‌ترین اشتباهِ دانشجویان ادبیات این است که مستقیمآ به سراغ محتوای شعر یا رمان می‌روند، و نحوه بیان آن را نادیده می‌گیرند.

بدون توجهِ کافی به زبانِ متون ادبی، نمی‌توان درباره آن‌ها پرسش‌های نظری یا سیاسی مطرح کرد.

تنها از طریق روبه‌رو شدن با گذشته است که می‌توان آهسته روبه جلو حرکت کرد. گذشته‌ای که سرکوب شود به‌زودی برای انتقام بازخواهد گشت

اگر مردم نیازهای پست‌تر خود را به عنوان بخشی از نظم طبیعی امور، معقول جلوه دهند احساس بهتری نسبت به آن نیازها خواهند داشت.

ادبیات گاه به‌مثابه تجربه‌ای «نیابتی» در نظر گرفته می‌شود. من می‌توانم بفهمم راسو بودن چه حال وهوایی دارد، اما شاید خواندن داستان کوتاهِ گیرایی که راسویی در مرکز آن قرار دارد باعث شود بتوانم بعضی از محدودیت‌هایم را کنار بگذارم. اما اینکه بدانم راسو بودن چه حس وحالی دارد، هیچ ارزش خاصی ندارد. عمل تخیل فی‌نفسه ارزشمند نیست. اینکه من بیش‌تر روز را صرف این تصور کنم که جاروبرقی بودن چه حسی می‌تواند داشته باشد، گواهی بر خلاقیتِ والای من نیست. جاروبرقی بودن هیچ حس وحال خاصی ندارد. امر خیالی را هم نباید همیشه به واقعیت ترجیح داد.

شمار زیادی از داستان‌های رئالیستی خواننده را به همذات‌پنداری با شخصیت‌هایشان ترغیب می‌کنند. ما قرار است حس کنیم جای دیگران بودن چه حس وحالی دارد، حتی اگر از فکر اینکه واقعآ جای آن‌ها باشیم لذت نبریم. رمان رئالیستی با دادن این امکان به ما که خلاقانه تجربه سایر انسان‌ها را از نو بیافرینیم، همدردی و شفقتِ انسانی ما را تعمیق کرده و گسترش می‌دهد. از این منظر، داستانِ رئالیستی پدیده‌ای اخلاقی است بی آنکه واقعآ مجبور باشد درس اخلاق بدهد و موعظه کند.

برخی از رمان‌های ویکتوریایی با خوش‌باوری به آینده شخصیت‌هایشان نظر می‌افکنند و پیش خود تصور می‌کنند که شخصیت‌ها پیر شده‌اند و مویشان سفید شده و خرم و خندان در میان انبوهی از نوه‌ها هستند. برای این نویسندگان، رها کردن شخصیت‌ها دشوار است، مانند والدینی که رها کردن فرزندانشان برایشان سخت است. البته دقیق شدن خوش‌باورانه در آینده شخصیت‌ها ابزاری صرفآ ادبی است.

یکی از رایج‌ترین شیوه‌های نادیده گرفتن «ادبیت» رمان یا نمایشنامه این است که طوری با شخصیت‌هایش برخورد کنیم که انگار این شخصیت‌ها افرادی واقعی‌اند.

در این مشق‌های انتقادی کوتاه، سعی کرده‌ام برخی از تدبیرهای مختلفی را نشان دهم که نقد ادبی با آن‌ها درگیر است. می‌توانید بافت آوایی متن را تحلیل کنید یا توجه خود را به ابهام‌های معنی‌دار معطوف سازید یا به نحوه به کارگیری دستور و نحو بنگرید. می‌توان نگرش‌های عاطفی‌ای را که متن علی الظاهر نسبت به آنچه به تصویر می‌کشد دارد بررسی کرد یا به بعضی از پارادوکس‌ها و ناهمخوانی‌ها و تضادهای روشنگرانه متن توجه نمود. گاه شاید دنبال کردن معانی ضمنی آنچه گفته شده مهم باشد. شاید داوری در مورد لحن متن و اینکه چطور ممکن است تغییر کرده یا دچار تردید شود به همین اندازه مفید باشد.

اگر شخصیت‌های طبیعی و متعارف واجد همه فضایل‌اند، شخصیت‌های غیرمتعارف مشحون از زندگی‌اند. همه آبجو نوشیدن با فاگین را به آب پرتقال خوردن با الیور توئیست ترجیح می‌دهند. رذالت و پستی جذاب‌تر از آبرومندی است. هنگامی که طبقات متوسط عصر ویکتوریا خصوصیاتی مانند عقل معاش، حزم، شکیبایی، عفت، افتادگی، انضباط فردی و سخت‌کوشی را به عنوان خصوصیات طبیعی و متعارف تعریف کردند، بی‌گمان بهترینِ چیزها سهم شیطان شد. در چنین وضعیتی، واضح است که انحراف و نابهنجاری را برگزینیم.

مؤلفان بیش‌تر مواقع روایتشان را دستکاری می‌کنند تا با اهداف داستانی‌شان سازگار باشد. درست زمانی که دوروتا بروک، قهرمان زن میدل مارچ اثر جورج الیوت، به نظر در ازدواجی تهی از عشق اسیر پیرمرد فضل‌فروش فرتوتی شده، خودِ رمان وارد میدان می‌شود و او را طی یک حمله قلبی کشنده از صفحه روزگار پاک می‌کند. به عبارت دیگر، شکل مدرنِ مشیت الهی را داستان می‌نامند.