بریده‌هایی از کتاب خلیل ملکی

حسن ارسنجانی ــ از نزدیکان امینی و وزیر کشاورزی در کابینهٔ آتی او ــ سخت درگیر این ماجرا شده بود، از این روی مدتی بازداشت شد و خود امینی را که سفیر ایران در ایالات متحد بود از این منصب برکنار کردند. بنا بر گفتهٔ ریچارد کاتم که در آن ایام دیپلوماتی جوان بود و در تهران به سیا خدمت می‌کرد، سفارت امریکا از فعالیت‌های قرنی باخبر بود، اما او را به شاه لو نداد. کاتم عقیده دارد افشای قرنی کار سفارت انگلیس بود که از منابع دیگر توطئه را کشف کرده بود. فارغ از این که ایالات متحد در این ماجرا درگیر بود یا نبود، بی‌گمان سرنوشت توطئه‌گران اگر حمایت غیرمستقیم امریکا در میان نمی‌بود، چیز دیگری می‌شد. (۴۷)

در این احوال در خود دستگاه حاکم، ناخوشنودی کسانی که با فساد مخالف بودند و بر نیاز به اصلاحات اجتماعی اساسی تأکید می‌کردند روزبه‌روز بیشتر می‌شد. در سال ۱۳۳۸ سرلشکر قرنی، رئیس اطلاعات ارتش، بازداشت شد و به اتهامی نامعلوم در دادگاه محرمانه محاکمه و به سه سال زندان محکوم شد. واقعیت این است که قرنی قصد کودتایی سفید داشت تا از قدرت شاه بکاهد و رژیمی اصلاح‌طلب بر سر کار آورد. او بدین منظور با طیف گسترده‌ای از رهبران سیاسی از جمله ملکی تماس گرفته بود و ملکی، با توجه به منصب قرنی، یعنی ریاست اطلاعات ارتش، در پاسخ به انتقادات او از وضع موجود، با لحنی محتاطانه سخن گفته بود. (۴۶)

نیروی سوم (به معنی اخص آن) در اروپا عبارت از یک راه‌حل سوسیالیستی، مطابق موازین دموکراسی مترقی اروپایی است که برای اجتناب از مضرات و مشکلات سرمایه‌داری، جانشین آن می‌شود... در مقابلِ کاپیتالیسم آمریکایی که در اروپا همقطاران زیادی دارد، از طرفی، و کاپیتالیسم دولتی شوروی (که خود را سوسیالیست نامیده اما هم آزادی اقتصادی و هم آزادی سیاسی را از مردم روسیه سلب کرده و آزادی انفرادی را معدوم ساخته)، یک سوسیالیسم اروپایی به معنی اخص نیروی سوم، در اروپا در حال تکوین و رشد و تکامل است. (۶)

ملکی که اینک در لحظهٔ حساسی از تاریخ معاصر ایران مجدداً وارد گود شده است، دیگر به ستون «برخورد عقاید و آرا» در روزنامهٔ شاهد کفایت نمی کند. گو این‌که همین نوشته‌ها و تحلیل‌ها و بررسی‌های وی در تدوین اصول نظری نهضت ملی ایران و پی‌ریزی اندیشهٔ راهنمای چپ مستقل و ملی و آزادی‌خواه ایرانی و تدارک تئوری «نیروی سوم» نقش بسزایی داشته است... باید صادقانه اذعان کنیم که ابتکار و اقدام ملکی برای تشکیل حزب زحتمکشان ملت ایران به اتفاق دکتر بقایی عملی فوق‌العاده جسورانه و سرشار از (از) خودگذشتگی و ریسک بود، زیرا سوابق سیاسی، طرز تفکر و به‌ویژه اخلاق و منش آن دو چنان متفاوت بود که شانس همکاری و همرزمی آن را بسیار مشکل می‌نمود. (۴)

در آذرماه ۱۳۲۹ گروهی چماقدار به دفتر شاهد حمله کردند تا زهرچشمی از بقایی که شب‌ها در همان دفتر کار می‌کرد، بگیرند. بقایی می‌گوید پلیس از چماقداران حمایت می‌کرد. او ساختمان را سنگربندی کرد و مردم را به یاری طلبید و چنان تدبیری در دفاع و حمله به چماقداران از خود نشان داد که قهرمان معرکه شد. (۴۰) از آن روز به بعد او همچون رهبری جوان و توانمند که می‌توانست جانشینی برای مصدق باشد، شهرت و اعتباری به هم زد، و همچنان بود تا سال ۱۳۳۱ که به مخالفت با دولت مصدق برخاست.

اما در نظر حزب توده منافع شوروی به‌مراتب مهم‌تر از منافع ایران بود. همین نگرش و همین سیاست حزب توده را واداشت که در ایرانِ بعد از انقلاب بر آتش ضدیت با امریکا دامن بزند و سرازپانشناخته در ماجرای گروگان گرفتن دیپلومات‌های امریکایی در سال ۱۳۵۸ هلهله و پایکوبی کند. این حزب حتی به جاسوسی برای اتحاد شوروی تن در داد. (۳۸)

اولین مقالات اصولی راجع به ملی شدن صنعت نفت که در روزنامه‌های ایران منتشر شد به قلم این‌جانب بوده و در روزنامهٔ شاهد منتشر شده‌اند... مقالات مزبور بیش از یک ماه در دفتر روزنامهٔ شاهد معطل مانده بود. (۳۴)

این بار هم ملکی ماند و اصول خدشه‌ناپذیر خودش.

ملکی از دانشجویانی بود که از این امتیاز برخوردار شد، اما پیش از اتمام تحصیل به اتهام واهی کمونیست بودن به‌ناچار به ایران بازگشت. نمونه‌ای از سلطهٔ استبدادی شاه نیز بازداشت و به زندان انداختن گروهی از جوانان (مشهور به پنجاه‌وسه نفر) در سال ۱۳۱۶ بود. اتهام این گروه که ملکی هم در میان آنها بود عضویت در سازمانی کمونیستی بود که البته پایه و اساسی نداشت

عوامل گوناگونی در برآمدن رضاخان مؤثر بود، اما او همین که پای بر صحنه نهاد نشان داد که همان «منجی» ای است که بسیاری از ایرانیان فرهیخته در آرزویش بودند. حتی زمانی که در پی استقرار دیکتاتوری برآمد، در گام‌های نخست کارش به‌آسانی پیش رفت، تا بدان حد که وقتی در سال ۱۳۰۴ مدعی پادشاهی شد، علمای نجف هم به حمایت از او برخاستند.