بریده‌هایی از کتاب ترجمه الغارات

در نتیجهٔ جنگ صفین، به خاطر سادگی عده‌ای و خیانت بعضی دیگر، با وجود اینکه هزاران نفر از مردم کوفه در این جنگ کشته شده بودند و سپاه عراق در آستانهٔ پیروزی بود، با خدعهٔ عمرو عاص، جنگ تمام شد و کار به حکمیت کشید و دو لشکر به شام و کوفه برگشتند. در راه بازگشت سپاه امیرالمؤمنین (ع) به کوفه، عده‌ای از سپاهیان امیرالمؤمنین (ع) از کردهٔ خود پشیمان شدند و شروع به سرزنش یکدیگر کردند و راه خود را جدا کردند و وارد کوفه نشدند و به حروراء (در نزدیکی کوفه) رفتند و حرفشان این بود که قبول حکمیت کاری اشتباه بوده است و باید سریعاً به جنگ با معاویه برویم. اما امیرالمؤمنین (ع) حاضر نبود عهدی که با معاویه بسته است را نقض کند و می‌فرمود باید منتظر صدور حکم حکمین بمانیم. بعدها به این گروه معترض «خوارج» گفته شد. خوارج تا مدت‌ها به مخالفت با امیرالمؤمنین (ع) می‌پرداختند و در عین حال به کوفه رفت و آمد می‌کردند و حتی به خاطر اینکه امیرالمؤمنین (ع) سخن آنان را نپذیرفته و حاضر به نقض عهد نشده، به آن حضرت نسبت کفر می‌دادند.

در نتیجهٔ جنگ صفین، به خاطر سادگی عده‌ای و خیانت بعضی دیگر، با وجود اینکه هزاران نفر از مردم کوفه در این جنگ کشته شده بودند و سپاه عراق در آستانهٔ پیروزی بود، با خدعهٔ عمرو عاص، جنگ تمام شد و کار به حکمیت کشید و دو لشکر به شام و کوفه برگشتند. در راه بازگشت سپاه امیرالمؤمنین (ع) به کوفه، عده‌ای از سپاهیان امیرالمؤمنین (ع) از کردهٔ خود پشیمان شدند و شروع به سرزنش یکدیگر کردند و راه خود را جدا کردند و وارد کوفه نشدند و به حروراء (در نزدیکی کوفه) رفتند و حرفشان این بود که قبول حکمیت کاری اشتباه بوده است و باید سریعاً به جنگ با معاویه برویم. اما امیرالمؤمنین (ع) حاضر نبود عهدی که با معاویه بسته است را نقض کند و می‌فرمود باید منتظر صدور حکم حکمین بمانیم. بعدها به این گروه معترض «خوارج» گفته شد.

نامه‌نگاری‌های حضرت به معاویه و تلاش برای اینکه معاویه بپذیرد که ولایت شام را تحویل دهد به جایی نرسید؛ در نتیجه سپاهیان امیرالمؤمنین (ع) ۴ ماه بعد از جنگ جمل به سمت شام حرکت کردند و در منطقه‌ای به نام «صفین» با سپاهیان معاویه روبرو شدند. جنگ به صورت رسمی در ابتدای ماه صفر سال ۳۷ شروع شد و دو لشکر دوازده روز با هم جنگیدند. در شب آخر و پس از کشته شدن هزاران نفر از طرفین، یکی از منافقین لشکر امیرالمؤمنین (ع) خطبه خواند و گفت: «اگر جنگ به همین صورت ادامه یابد، باعث از بین رفتن نسل عرب خواهد شد.» وقتی این خبر به معاویه رسید، به پیشنهاد عمرو عاص دستور داد قرآن‌ها را بر سر نیزه بزنند و از لشکر امام بخواهند که قرآن بین دو سپاه حَکَم و داور قرار بگیرد. این‌چنین شد که با وجود مخالفت امیرالمؤمنین (ع)، بیشتر سپاه آن حضرت به حکمیت مایل شدند و أبوموسی أشعری (والی کوفه در زمان خلیفهٔ سوم که در جریان جنگ جمل از منصبش عزل شد) را به عنوان نمایندهٔ خود برای این کار انتخاب کردند. بنابراین دو سپاه به سمت شام و کوفه حرکت کردند

سال‌های پایانی خلافت خلیفهٔ سوم، با اقداماتی از طرف او همراه شد که نارضایتی عمومی مسلمانان را در پی داشت و منجر به شورش مردم علیه او شد. انتخاب فرمانداران بی‌کفایت تنها به دلیل خویشاوندی با شخص خلیفه، بذل و بخشش‌های فراوان از بیت‌المال به خاندان بنی‌امیه، برخوردهای نامناسب با صحابهٔ رسول خدا (ص)، به کار گرفتن مطرودین پیامبر اکرم (ص) در امور حکومتی و... کارهایی بود که باعث خشم مردم علیه خلیفهٔ سوم شد و در نتیجه عده‌ای از مردم مصر، کوفه، بصره و مدینه بر او شورش کردند و پس از محاصره‌ای ۴۰ روزه، او را به قتل رساندند.

کتاب حاضر، ترجمه‌ای روان بر کتاب «الغارات» نوشتهٔ «ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی» متوفای سال ۲۸۳ هجری است که از علمای بنام دوران غیبت صغری بوده است. این کتاب کهن‌ترین منبع موجود در رابطه با نیمهٔ دوم حکومت امیرالمؤمنین (ع) و بحث غارات معاویه بوده و به صورت خاص به بررسی آنها پرداخته است. خود مرحوم ثقفی در مورد محتوای کتابش این‌گونه می‌نویسد: «این کتاب در مورد رویدادهای رخ داده بین علی (ع) و معاویه و اهل شام بعد از جنگ خوارج است؛ همچنین اخبار یاری خواستن‌های امام (ع) از اهل عراق، سیرهٔ آن حضرت، پیشامدهای مربوط به آن حضرت و سخنان ایشان بعد از جنگ نهروان تا زمان شهادت ایشان.» همان‌طور که پیداست، موضوع اصلی این کتاب که بیشتر حجم آن را در بر گرفته است، وقایع رخ داده میان امام (ع) و معاویه بعد از جنگ نهروان است. اسم کتاب نیز به همین مناسبت انتخاب شده است؛ چون بخش مهمی از این وقایع، «غارت» هایی است که معاویه بر مناطق تحت حکومت امیرالمؤمنین (ع) تدارک دیده است.

این دوره دارای دو ویژگی مهم است که آن را از زمان‌های دیگر متمایز کرده است؛ از طرفی دورهٔ اقدامات متعدد و متنوع معاویه برای تضعیف و حتی ساقط کردن حکومت امیرالمؤمنین (ع) است، که عمدهٔ آن، غارت‌ها و شبیخون‌های مکرر معاویه بر شهرها و مناطق تحت قلمرو حکومت امیرالمؤمنین (ع) بوده است؛ غارت‌هایی که در آن، قساوت لشکریان معاویه به جایی رسید که حداقل‌های مردانگی و انسانیت را هم زیر پا گذاشتند و کارهایی را مرتکب شدند که حتی در زمان جاهلیت هم کسی به خود اجازه نمی‌داد آنها را انجام دهد. از طرف دیگر نیز، دورهٔ سستی و عدم همراهی یاران امیرالمؤمنین (ع) در مواجهه با اقدامات معاویه و تأمین امنیت خود بوده، که باعث شکایت‌ها و مذمت‌های شدید امام (ع) علیه مردم کوفه شده است. تا جایی که می‌بینیم امیرالمؤمنین (ع) در هیچ دوره‌ای از حیات شریف خود، جز این دوره، آرزوی مرگ نکرده است. آن هم در خطبهٔ عمومی و آن هم نه یک‌بار، بلکه مکرّر.

حکومت امیرالمؤمنین (ع) از آخر سال ۳۵ هجری شروع شد و تا زمان شهادت آن حضرت، یعنی رمضان سال ۴۰ به طول انجامید. از این چهار سال و نه ماه، تنها حدود دو سال آن را سه جنگ جمل، صفین و نهروان و حواشی آن در بر گرفته است. و از بعد از جنگ نهروان تا زمان شهادت آن حضرت، بیش از دو سال و نیم طول کشیده است. یعنی بیش از نیمی از حکومت آن حضرت بعد از جنگ نهروان بوده است. به عبارتی دیگر، تمام سه جنگ مهم و مشهور جمل، صفین و نهروان، در دو سال اول حکومت آن حضرت بوده است، و بیش از نیمی از دوران خلافت آن حضرت، پس از جنگ نهروان. این دوره از حکومت حضرت که می‌توان از آن به دورهٔ «غارات» یاد کرد، دوره‌ای بسیار مهم و عبرت‌آموز و از جهاتی مهم‌تر از دورهٔ اول حکومت آن حضرت است، اما اکثر قریب به اتفاق مردم از این دوره از حکومت حضرت و اتفاقات آن کاملاً بی‌خبر هستند و حتی نام آن را نشنیده‌اند و تصور عمومی بر این است که از جنگ نهروان تا شهادت امام علی (ع) فاصلهٔ چندانی نبوده است.

عجیب آن است که جنایت‌های معاویه در دوران دوسالهٔ غارات، به جای اینکه باعث افزایش نفرت عمومی نسبت به او شده و عزم مردم را برای مقابله با او بیشتر کند، موجب سستی بیشتر مردم و فرار آنها از رویارویی با حمله‌های معاویه می‌شد. گویی معاویه به خوبی از عدم مسئولیت‌پذیری مردم، که عمق ولایت‌مداری است باخبر بود.

به خدا قسم اگر با این شمشیرم بر بینی مؤمن بزنم تا کینهٔ مرا به دل بگیرد، از من متنفر نخواهد شد؛ و اگر همهٔ دنیا را با جوانبش به پای کافر بریزم، مرا دوست نخواهد داشت. زیرا آنچه بر زبان پیامبر اکرم (ص) جاری شد محقق شده است که فرمود: "هیچ مؤمنی با تو دشمنی نمی‌کند و هیچ کافری تو را دوست نخواهد داشت." و قطعاً کسی که ظلم کند و نسبت دروغ بدهد بی‌بهره خواهد ماند.»

«من کسی را به صرف اتهام مورد مؤاخذه قرار نمی‌دهم و به صرف گمان مجازات نمی‌کنم، و فقط با کسی می‌جنگم که به مخالفت من برخیزد و در برابر من بایستد و آشکارا دشمنی کند. البته بازهم با او نمی‌جنگم تا وقتی که او را دعوت کنم و عذر او بشنوم، اگر توبه کرد و برگشت از او می‌پذیریم، ولی اگر قبول نکرد و همچنان با ما سر جنگ داشت، از خدا یاری می‌جوییم و با او می‌جنگیم.»

ما به خدمت امامی متقی و عادل درآمدیم که همراه با او جمعی از اصحاب رسول خدا (ص) بودند که همواره چراغ هدایت و اهل دین و آخرت بوده‌اند، نه اهل دنیا! و جامع همهٔ خیرات بودند. کسانی که از آنها پیروی می‌کنند هم پادشاهان و رؤسا و اهل خانهٔ شرف‌اند، نه پیمان‌شکن هستند (یعنی اصحاب جمل) و نه منحرف‌اند (یعنی اهل صفین). کسانی که از آنها روی‌گردان شدند فقط به این دلیل بود که نمی‌توانستند تلخی حق و سختی راه را تحمل کنند و میل به دنیا و هوا و هوس بر آنها غلبه کرد. ای معاویه! از اینکه بار بسته و پیش تو آمده‌ایم به خودت نبال! که خودت دلیل آن را می‌دانی، هرچند خود را به نادانی بزنی.»

به امیرالمؤمنین (ع) گفتند: «یا امیرالمؤمنین! در شهادت محمد بن ابی‌بکر بسیار بی‌تابی می‌کنی!» حضرت فرمود: «چرا نکنم؟ خودم او را پرورش داده بودم و برادر پسرانم بود. من پدر او بودم و او را فرزند خودم می‌دانستم.»

قیس بن سعد انصاری را امیر شما قرار دادم. به او در کارش یاری برسانید، و در کارهایی که بر مقتضای حق است مساعدت کنید.

هرکس می‌خواهد کار درست را در مورد اموالی که خدا به او داده (اموال شخصی‌اش) انجام دهد، باید خویشاوندانش را دریابد، یا با آن مهمانی خوبی بدهد، یا اسیری را آزاد کند، یا به کسی که بدهی دارد، یا در راه مانده و فقیر و مهاجری کمک کند و خودش در برابر حوادث روزگار مقاومت نماید.

عجبا عجبا! به خدا قسم که اجتماع آنها بر باطل، و پراکندگی شما از حق، دل را می‌میراند و همّ و غم را به سوی انسان می‌کشد و غم را شعله‌ور می‌کند. قباحت و زشتی و غصه بر شما باد! خود را هدف پرتاب تیر قرار داده‌اید، به شما حمله می‌شود و حمله نمی‌کنید، با شما می‌جنگند و نمی‌جنگید، خدا معصیت می‌شود و شما راضی هستید، به شما تجاوز می‌شود و ننگتان نمی‌آید و به غیرتتان برنمی‌خورد!

به خدا قسم هیچ ملّتی در میان خانه‌اش مورد حمله قرار نگرفت مگر اینکه ذلیل شد

اما بعد، من آن‌قدر شما را برای رشد و هدایتتان سرزنش کردم که ملول و خسته شدم، و شما آن‌قدر با سخنان مسخره‌آمیز جواب مرا دادید که آزرده گشتم.

روزی معاویه به عقیل گفت: «ای عقیل من برای تو بهترم یا علی؟» عقیل گفت: «علی بیشتر از آنکه به من توجه کند مراقب نفس خودش بود، و تو بیشتر از آنکه در فکر نفس خودت باشی به من توجه می‌کنی.»

باید مقتل غارات را برای خود، مقدمهٔ فهم مقتل عاشورا قرار دهیم تا بدانیم چگونه کسانی که در جریان غارات سستی کردند، مبتلا به بلای عظیم یزید شدند و رذالتشان به جایی رسد که نه تنها در مقابل دیدگان آنها خیمه‌های امام غارت شد، بلکه خودشان به غارت خیمه‌های اباعبدالله الحسین (ع) پرداختند. کتاب مقتل برای یک‌بار خواندن و آگاه شدن نیست، مقتل را باید مکرر خواند و اندیشید و اشک ریخت. با خواندن جملات دردمندانهٔ امام علی (ع) در مقتل غارات، اثر کلام نورانی و جان‌گداز حضرت در قلب ما ظاهر می‌شود و هرگز لحظات هم‌دردی با امیرالمومنین (ع) را فراموش نخواهیم کرد. علیرضا پناهیان

نوع جهاد در ماجرای غارات، با سه جنگ دیگر حضرت هم متفاوت بود؛ مردمی که به شیوهٔ مدیریت خلفای سابق عادت کرده بودند، در جمل و صفین با آن حضرت همراهی کردند، اما وقتی در ماجرای حکمیت دیدند که امیرالمؤمنین (ع) نه آنها را به کاری اجبار می‌کند، و نه با ابزار پول و قبیله‌گرایی به انجام کاری سوق می‌دهد، فهمیدند که می‌شود روی حرف حضرت حرف زد و به دستورات او عمل نکرد. این یعنی امیرالمؤمنین (ع) تنها به احساس مسئولیت خود آنها تکیه کرده است. در چنین شرایطی سپاهیان آن حضرت از همراهی و پیروی ایشان سرباز زدند. به همین دلیل است که می‌بینیم بسیاری از کسانی که در نبردهای قبلی پای رکاب امیرالمؤمنین (ع) جنگیده بودند، در امتحان غارات مردود شدند. آری؛ این احساس مسئولیت است که نقطهٔ نهایی است که انسان مؤمن باید به آن برسد. در مقابل، تکیهٔ معاویه بر تهدید و تطمیع و استفاده از نظام قبیله‌گرای حاکم بر عرب بود، و به همین دلیل دوران غارات، پایان دردآوری برای حکومت امیرالمؤمنین (ع) شد و زمینه‌های سلطهٔ معاویه بر تمام جهان اسلام را فراهم کرد.