بریده‌هایی از کتاب مشکل از کجا آغاز شد؟

طبق قانون و سنت اسلامی، سه گروه از مردم از اصل کلّی برابری حقوقی و مذهبی برخوردار نبودند: غیرمؤمنان، بردگان، و زنان.

در غرب، شخص در بازار پول درمی‌آورد و از آن برای خرید کردن یا نفوذ کردن در لایه‌های قدرت استفاده می‌کند. اما، در شرق شخص قدرت را تسخیر و از آن برای درآوردن پول بهره‌برداری می‌کند. اخلاقاً تفاوتی بین این دو کردار نیست، اما تأثیر آن‌ها بر اقتصاد و سازمان سیاسی جامعه بسیار متفاوت است.

«آقا» در زبان ترکی، به‌معنای «برادر بزرگ‌تر» است.

برای یک غربی دشوار است که اهمیت این تغییر را در جامعه‌ای دریابد که به نفرت از بربرهای کافر در ورای مرزهای تمدنی‌اش خو کرده است. حتی سفر به خارج هم مکروه بود؛ و اصولاً فکر درس خواندن زیر نظر آموزگاران کافر غیرقابل تصور می‌نمود.

از نظر مسلمانان سنتی، مفهوم مخالف استبداد نه آزادی، که عدالت بود. عدالت در این بستر لزوماً به‌معنای دوچیز بود: این که حکمران نه به‌زور و غصب که به‌حق بر سریر قدرت نشسته باشد، و این که وی بنا بر قانون خدا، یا دست‌کم بر طبق اصول شناخته شدهٔ اخلاقی و حقوقی حکومت کند.

از نظر مسلمانان سنتی، مفهوم مخالف استبداد نه آزادی، که عدالت بود. عدالت در این بستر لزوماً به‌معنای دوچیز بود: این که حکمران نه به‌زور و غصب که به‌حق بر سریر قدرت نشسته باشد، و این که وی بنا بر قانون خدا، یا دست‌کم بر طبق اصول شناخته شدهٔ اخلاقی و حقوقی حکومت کند.

در زمان‌های قدیم، همچنان که یک مورخ ترک خاطرنشان کرده: «جریان دانش به دیوارهٔ ادبیات و فقه برخورد می‌کرد. (۱۰)» لیبرالیسم شوق‌انگیز و خوشبینانهٔ قرن نوزدهم منفذی در این دیواره گشود که از میان آن اندیشه‌های جدید، ابتدا به‌صورت قطره‌قطره و سپس سیل‌وار، به سوی نخبگان تنگ‌اندیش مسلمان سرازیر شد.

برای مسلمانان، مسیحیت و به طریق اولی هر آن‌چه با آن پیوند داشت، شناخته شده، آشنا و بی‌اهمیت بود. مسیحیت و یهودیت پیش درآمد اسلام، با کتاب‌های مقدسِ آکنده از آیات اصیل آسمانی، اما ناقص و تحریف شده به دست نگاهبانان ناسزاوار، تلقی می‌شد و از این‌رو بود که واپسین دین کامل و آسمانی یعنی اسلام جایگزین آن شد.

ایران، به‌دور از عرصهٔ عمدهٔ نبرد در اروپا و نداشتن فرصت و مهارت در این مرحله نسبت به ترک‌ها در برانگیختن قدرت‌های اروپایی علیه یکدیگر توانایی کم‌تری داشت و روزگار بدتری را می‌گذراند.

وقتی در جامعه‌ای اوضاع عیب و ایراد پیدا می‌کند، به گونه‌ای که دیگر به هیچ نحوی نتوان به انکار یا پنهان کردن آن پرداخت، پرسش‌های گوناگونی مطرح می‌شود. یکی از پرسش‌های معمول در اروپای قاره‌ای دیروز و خاورمیانهٔ امروز، از این قرار است: «چه کسی این بلا را به سرما آورد؟» پاسخ به چنین پرسشی کلیشه‌ای معمولاً عبارت است از این که تقصیر را به گردن سپر بلاهای خارجی و داخلی ــ خارجیان یا اقلیت‌های داخلی ــ اندازند.