بریده‌هایی از کتاب عشق غریبه ها

عباس‌میرزا، نایب‌السلطنهٔ فتحعلی‌شاه، که در خلال جنگ با روسیه به برتری نظامی اروپا پی برده بود، تلاش‌های زیادی برای اصلاح و به‌روز کردن ارتش و فنون گوناگون کرد. زمانی به فرستادهٔ ناپلئون بناپارت گفته بود: ای غریبه! به من بگو که در دنیا چه اتفاقی افتاده و چرا همیشه ما شکست می‌خوریم؟ نمی‌دانم این قدرتی که شما (اروپایی‌ها) را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق‌زمین از اروپا کم‌تر است، یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد آثار مفیدش در سرِ ما کم‌تر از شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است، خواستهٔ شما را بر ما برتری می‌دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟

نگاهی به منابع این کتاب و فهرست مؤسسه‌ها، کارشناسان و صاحب‌نظرانی که نایل گرین از آن‌ها یاری جُسته، گویای گسترهٔ پژوهش و ــ به‌راستی ــ دلیلی موجه برای نُه سال نگارش این کتاب است.

عباس‌میرزا، نایب‌السلطنهٔ فتحعلی‌شاه، که در خلال جنگ با روسیه به برتری نظامی اروپا پی برده بود، تلاش‌های زیادی برای اصلاح و به‌روز کردن ارتش و فنون گوناگون کرد. زمانی به فرستادهٔ ناپلئون بناپارت گفته بود: ای غریبه! به من بگو که در دنیا چه اتفاقی افتاده و چرا همیشه ما شکست می‌خوریم؟ نمی‌دانم این قدرتی که شما (اروپایی‌ها) را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق‌زمین از اروپا کم‌تر است، یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد آثار مفیدش در سرِ ما کم‌تر از شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است، خواستهٔ شما را بر ما برتری می‌دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟

در جهان هفت‌میلیاردی امروز، فارسی‌زبانان به صد وپنجاه‌میلیون نفر هم نمی‌رسند؛ دویست سال پیش اما زبان رسمی سرتاسر هندوستان و مناطق پیرامون اقیانوس هند، فارسی بود. کمی عقب‌تر که بایستیم می‌بینیم در فاصلهٔ سال‌های ۸۰۰ تا ۱۹۰۰ میلادی، فارسی در سرزمین‌های زیادی جان و جلال و جایگاه بسیاری داشت. از بالکان گرفته تا چین، تا جنوب هند، فارسی زبانی بود برای انتقال علم، ادب یا ادارهٔ حکومت. باور کردنش هر چند سخت باشد، اما دو قرن پیش، زبان فارسی در انگلستان نیز جایگاهی ویژه داشت.

نایل گرین در پاسخ به خواهشم برای نوشتن مقدمه‌ای برای مخاطب فارسی‌زبان گفت که این کتاب آن‌چه را که باید بگوید گفته است. در زمانه‌ای که سایهٔ سیاست چنان فراگیر است که دست نویسندهٔ یک کتاب پژوهشی برای نوشتن چند جمله مقدمه برای خوانندهٔ ایرانی بسته است، عشق غریبه‌ها روایتی است غیرسیاسی از حضور چند ایرانی محصل در لندن در سال‌های آغاز قرن نوزدهم. تحلیل سیاسی این سفر و کیفیت اثرگذاری این محصلان پس از بازگشت‌شان به ایران را باید در منابع دیگر جُست؛ کتاب حاضر پا در این کفش نمی‌کند. و به قول کریم امامی، مترجم فقید، «مترجم فقط یک مترجم است و نمی‌تواند از موضع یک مورخ آگاه اظهارنظر کند.»

او و دوستانش در انگلستان در معرض اختراعات، صنایع و فنون تازه اعم از پُست و راه‌سازی و راه‌آهن و کشتی بخار و تلسکوپ، پدیدهٔ نوظهور روزنامه، نهادهای مدرن قانون‌گذاری و حکومت‌داری، باورهای دگراندیشانهٔ دینی و مظاهر معماری و هنر قرن نوزدهم نیز قرار گرفتند، که حکایت همهٔ این‌ها را در سفرنامهٔ او می‌توان یافت. برخلاف بیش‌ترِ سفرنامه‌های پیش و پس از او، میرزا صالح در سفرنامه‌اش نه خود را باخته، نه دست‌پایین گرفته و نه به تحقیر و تمسخر سرزمین و فرهنگ بیگانه پرداخته است. او را باید صاحب جایگاهی ناصرخسروگونه دانست که گنجینهٔ گران‌بهایی در فرهنگ سفرنامه‌نویسی به فارسی از خود به جا گذاشته است.

تجربهٔ رویارویی با فرهنگ‌های ناشناخته و بسیار دور از فرهنگ سرزمین مادری در این خاطرات به‌خوبی بازتاب یافته است. تلاش میرزا صالح، برای بقای خود و همراهانش، پذیرش واقعیت و یافتن راه‌حل‌های جایگزین، و تیزبینی‌اش برای دیدن تفاوت‌های سرزمین خود با انگلستان، از نکته‌های جالب این سفرنامه است.

«میرزا صالح باپتیست‌ها و یونیتاری‌ها را دیدار کرد و من زرتشتی‌ها و درویش‌ها را، و زائران قم و مشهد را.» «ما هر دو دوستان فراوانی پیدا کردیم و به‌راستی مفتخرم که کتابم برای مخاطبان ایرانی به فارسی ترجمه می‌شود. از ایران بسیار آموخته‌ام و خوشحالم که دست‌کم کمی از آن را پس می‌دهم ــ حکایتی از تاریخ مشترک‌مان را.»