بریده‌هایی از کتاب روشن‌نگری چیست، روشنی‌یابی چیست؟

«از جانتان بگذرید برای سرزمین مادری‌تان. ما سی میلیونیم و آن‌ها صد و پنجاه‌هزار نفر. یک باد آن‌ها را با خود می‌برد. از توپ‌ها کاری برنمی‌آید. تک‌انگشت‌ها را می‌توان شکست، ولی انگشتان گره‌شده را نه! مشت‌ها را نمی‌توان شکست. (او این سخن را تکرار می‌کند و مردم گل به پایش می‌ریزند)»

چیزها و امور واقع وقتی حاصل می‌شود که چگونگی و چرایی رویداد آن‌ها چنان به‌خوبی آزموده و دانسته شود که هر پژوهنده‌ای بی‌غرض و مستقل را راضی کند. امّا در باب تصورات و مفاهیم و احکام و اعتقاداتِ انسان روشن‌نگری هنگامی به دست می‌آید که حقیقت و کذب و درست و نادرست به خوبی از یکدیگر جدا شود و همه‌ی پیچیدگی‌ها باز و گشوده شود، هر موضوعِ ترکیبی به اجزاء ساده‌تر و سازنده‌اش تجزیه شود و هر جزء ساده‌ای تا ریشه و بن شکافته و پی‌جویی شود و به طورکلی، هیچ‌یک از تصورات و مدعاهایی که آدمیان از دیرباز به نام حقیقت طرح و عنوان کرده‌اند، جواز این را نیابد که از دایره‌ی بررسی و پژوهش بی‌امان و نامحدود کنار گذاشته شود. برای این‌که انبوه خطاها و خام‌داوری‌های زیان‌بخشی که عقل آدمی را چنین تاریک و سیاه کرده است، اندک ـ اندک کاستی بگیرد، هیچ وسیله‌ی مطمئن و ابزار کارآمدتری وجود ندارد.

ارزش آدمی به این نیست که «حقیقت» را فراچنگ آورده است ــ و یا گمان می‌برد که آورده است ــ بلکه ارزش او به تلاش خستگی‌ناپذیر و صمیمانه‌ای است که برای دست یافتن و رسیدن به حقیقت می‌کند؛ زیرا که نه از راه تملک حقیقت بلکه از راه جستجوی پی‌گیر آن است که توانمندی‌های آدمی که تنها سرچشمه‌ی کمال و بالندگی اوست، شکوفا می‌شود و گسترش می‌یابد.

روشن‌نگری، خروج آدمی‌ست از نابالغیِ به تقصیرِ خویشتنِ خود. و نابالغی، ناتوانی در به کار گرفتن فهم خویشتن است بدون هدایت دیگری.

به نظر من، یکی از جنبه‌های جذاب روشنی‌یابی این است که مرز و محدودیت را به رسمیت نمی‌شناسد. چه مرز میان ملت‌ها و چه محدودیت در زمینه‌ی اصول[ فکری ]را

نابالغی آسودگی‌ست. تا کتابی هست که برایم اسباب فهم است، تا کشیش غمگساری هست که در حکم وجدان من است و تا پزشکی هست که می‌گوید چه باید خورد و چه نباید خورد و... دیگر چرا خود را به زحمت اندازم اگر پول‌اش فراهم باشد مرا چه نیازی به اندیشیدن است؟ دیگران این کار ملال‌آور را برایم[ وبه جایم ]خواهند کرد.

هراندازه که موقعیت اجتماعی مردمانی از راه تلاش‌ها و آفرینندگیِ هنری‌شان، با غایت هستی آدمی همسازتر و هماهنگ‌تر شود به رتبه‌ی بالاتری از فرهیختگی دست می‌یابند. فرهیختگی تجزیه‌پذیر است به فرهنگ و روشن‌نگری.

همواره خوداندیشیدن؛ این است اصلِ پایه‌یِ روشن‌نگری کانت

فرهیختگی، فرهنگ و روشن‌نگری جلوه‌های گونه‌گون زندگی اجتماعی‌اند، آثار تلاش‌ها و کوشیدن‌های آدمیان‌اند برای به‌کردِ موقعیتِ اجتماعی‌شان.

«به‌راستی روشن‌نگری چیست؟» به این پرسش که کمابیش به اندازه‌ی پرسش «حقیقت چیست؟» اهمیت دارد، می‌بایست چه بسا پیشتر از آن‌که به روشن‌نگری روی آورند، پاسخ داده می‌شد! امّا من به واقع هیچ کجا ندیده‌ام که به این پرسش مهم پاسخی درخور داده شده باشد!