بریده‌هایی از کتاب احسان نراقی؛ تنهای در جمع

در جلسه‌ای یکی از دولتمردان از ایشان می‌پرسد که «چه‌طور چگونه می‌تواند این برداشت‌ها را از عمق جامعه داشته‌باشد»؟ نراقی گویا به جای پاسخ مشغول می‌شود و در کیف چرمی مستعملش را باز می‌کند و از وسط آن یک نصف نان بربری درمی‌آورد و می‌گوید همین پیش پای این جلسه نیم ساعت دم در دکان نانوایی ایستاده‌بودم و با مردم حرف می‌زدم؛ کاری که شما بزرگان دیگر فرصتش را ندارید!

اروپا، نه ضد امریکا و نه پیرو امریکاست. درک این ظرافت، مهم است و ما ایرانی‌ها نباید در این راستا به مطلق‌نگری‌های معمول‌مان دچار شویم

ما نمی‌توانیم تمام غرب را در کاسه امپریالیسم خلاصه کنیم.

ما ایرانی‌ها ذاتاً همیشه همه‌چیز را ایدئالیزه می‌کنیم و این دقیقاً همان کاری بود که جوانان با شریعتی کردند و حالا توی آن درمانده‌اند. در ستایش، افراط می‌کنند. می‌خواهند برای تمام مسائل مصداقی بیابند. کسی را پیدا می‌کنند و او را صاحب‌نظر در همه مسائل می‌دانند. وقتی با گذشت زمان فهمیدند که چنین چیزی نبوده‌است، دلسرد و آزرده می‌شوند.

برای او توضیح دادم که امروز صبح وقتی من اصلاح می‌کردم پسر هفت‌هشت‌سالهٔ من دندانش را مسواک می‌کرد. در فاصلهٔ یک ربع که من حمام کردم، شیر دستشویی باز بود و این بچه دندان و صورتش را می‌شست. به او گفتم: «پسرجان! تو برای دندان‌شستن به یک لیوان اب احتیاج داری، ولی به اندازهٔ دو وان آب مصرف کردی. با این روش ۲۰ سال دیگر تو مجبوری فرانسوی‌ها را بیاوری که ادرار تو را تصفیه کنند تا همان را به‌عنوان آب مصرفی بخوری.»

روزهای آخر چه‌طور گذشت؟ همه در حال فرار بودند. همه می‌خواستند با آن طیاره‌ای بروند که شاه فرار کرد؛ همه اطرافیان شاه و درباری‌ها.

شاه به من گفت: «اردشیر زاهدی با برژینسکی تلفنی حرف زد، او هم گفت با مخالفان خودتان مقابله کنید و با اسلحه هم روبه‌رو شوید و بعد فردای آن روز سفر امریکا در ملاقات با من می‌گوید ما چنین دستورالعملی نداریم. اعلی‌حضرت مواظب باشید.

برای گرفتن بودجه، سروکار ما با سازمان برنامه بودجه بود. این قسمت زیر نظر خداداد فرمانفرماییان و مشاوران امریکایی‌اش یا ایرانی‌اش اداره می‌شد که در آن زمان معروف به کارشناس «ماساچوستی» بودند، اداره می‌شد. آنها فرعون صفت هیچ نظری را در مسائل اقتصادی و اجتماعی از دیگر کارشناسان به غیر از گروه خودشان (امریکایی منش) نمی‌پذیرفتند. نتیجه آن که در کارها صدمه آنها به کار به مراتب بیش از ساواک بود.

من برنامه‌ای در تلویزیون اجرا می‌کردم به نام «این سو و آن سوی زمان» که گرداننده رسمی‌اش علیرضا میبدی بود. شنبه شب‌ها به مدت یک ساعت اجرا می‌شد. فرح می‌گفت من به‌عمد ولیعهد را می‌اوردم که این حرف‌ها را راجع‌به آیندهٔ ایران و این بشنود که چه مدلی را باید برگزینیم. گفتم: «شاه چه می‌کرد؟» گفت: «شاه می‌آمد و می‌نشست مجله‌ها و روزنامه‌های خارجی را ورق می‌زد که برایش آورده‌بودند. گاهی یک گوشه‌نگاهی هم می‌کرد. ولی معمولاً بعد از ۲۰_ ۲۵ دقیقه بلند می‌شد و می‌گفت: «شما هم با این روشنفکربازی‌تان.»

آنچه شاه را می‌ساخت، عشق به امریکا بود. هرکاری امریکا می‌کرد، برای ما خوب بود؛ به‌جز دموکراسی‌شان.

رئیس‌پلیس پاریس، موریس گریمو، زیر دستور دوگل چنین نوشت: «رئیس‌جمهور عزیز من با اعتقاد به بزرگواری شخصی جنابعالی نمی‌توانم با اسلحه با فرزندان خودم روبه‌رو شوم. من چند روز پیش برای افراد پلیس __که در کنار دانشجویان از اوضاع مراقبت می‌کنند__ بخشنامه‌ای فرستادم که به آنها گفته‌بودم که زدن یک دانشجوی تظاهرکننده و او را نقش بر زمین‌کردن یک نوع خودزنی است. تمنا می‌کنم از این کار اجتناب کنید.» همهٔ مفسران وقایع ۱۹۶۸ نوشته‌اند یکی از عوامل جلوگیری از خشونت، تعلق و درایت همین رئیس‌پلیس پاریس بوده‌است که نه‌فقط تسلیم نظرهای دوگل نشد بلکه مقاومت شجاعانه‌اش به‌تدریج دوگل را با او همراه کرد و مانع خون‌ریزی‌های فراوان شد.

وقتی در سال ۱۹۶۸، شمار سربازان امریکایی در ویتنام به پانصدهزار نفر رسید، در دانشگاه میشیگان تظاهراتی با شرکت سیصدهزار نفر برپا شد. از این موقع به بعد بود که دانشجویان روزبه‌روز هزاران کتابچهٔ احضاریهٔ زیر پرچم خود را برای وزارت جنگ پس می‌فرستادند و دسته‌دسته برای فرار از خدمت نظام __که به شرکت در جنگ می‌انجامید__ به کانادا پناهنده می‌شدند تا اینکه در سال ۱۹۶۸، جانسون قطع بمباران شمال ویتنام را اعلان کرد.

بعد از انفجار بمب اتمی در هیروشیما و شکست ژاپن در سال ۱۹۴۵ مضمون تاریخ تغییر کرد؛ یعنی با مداخلهٔ مستقیم امریکایی‌ها، آنچه مرتبط با «کوکوتای» بود از کتاب‌ها حذف شد. از نظامیگری و فضایل مربوط به جنگ و احساسات قومی ژاپن سخنی به میان نیامد و به‌عکس، اصول تفکر غربی __از قبیل دموکراسی و پارلمانتاریسم__ به کتب درسی وارد شد. دیگر کتب درسی با الههٔ «آماتراسو» شروع نمی‌شود بلکه سخن از انسان‌های ماقبل‌تاریخ است و ابزارهایی که آنها به کار می‌گرفتند. ولی چون خصائل مربوط به «کاکوتای» مانند خصائلی است که در حافظهٔ جمعی و از راه قصه‌ها و داستان‌های گذشته و به‌خصوص به مدد سینما به حیات خود ادامه می‌دهد که نسل‌های جوان را سخت تحت‌تأثیر خود قرار داد…