بریده‌هایی از کتاب فلسفه پایه

برهان علت اول با این فرض آغاز می‌شود که هر چیز معینی به واسطهٔ چیز دیگری به وجود آمده، اما وقتی گفته می‌شود خدا همانا نخستین علت است تناقضی پیش می‌آید. از سویی گفته می‌شود که هیچ امری بدون علت نیست، از سوی دیگر خدا را علت بی‌علت می‌دانند. کسی که به برهان علت اول عقیده دارد ممکن است اعتراض کند که منظور این نبود که همه چیز علت دارد، فقط گفته‌اند همه چیز غیر از خدا علت دارد، در پاسخ باید گفت اگر سلسلهٔ معلول‌ها و علت‌ها باید جایی متوقف شود چرا به خدا که می‌رسد باید متوقف شود؟ چرا نمی‌توانسته پیش از این برای گذشته‌ها با پیدایی خود عالم کائنات متوقف شود؟

حتا اگر این دو انتقاد از برهان را بتوان پاسخ داد، این را نمی‌توان اثبات کرد که علت اول خدای موصوف خداباوران است. چنان که در برهان طرح دیده شد، محدودیت‌های چندی بر آن‌چه می‌توان از برهان علت اول نتیجه گرفت وجود دارد. نخست، درست است که علت اول احتمالاً برای آفریدن و به جنبش واداشتن سلسله‌های علت و معلولی که منتج به کائناتی شد که اکنون می‌شناسیم، بسیار توانا بود. بنابراین شاید برای ادعای برهانی که حاکی از وجود خدای بسیار نیرومند، اگر نه قدر قدرت، است توجیهی وجود داشته باشد.

اگر خرافاتی باشید، ممکن است برای این واقعه که شما برندهٔ بخت‌آزمایی شده‌اید دلایل فوق طبیعی فراوانی بتراشید. اما چیزی که به لحاظ آماری نامحتمل است باز هم می‌تواند اتفاق بیفتد. اشتباه مدافعان اصل آنتروپیک این است که فرض می‌کنند هنگامی که چیزی اتفاق می‌افتد که نامحتمل است، باید نسبت به چیزی که به طور طبیعی روی می‌دهد تبیین موجه‌تری داشته باشد. حضور ما در این بخش از عالم را می‌توان بدون توسل به علل فوق طبیعی به قدر کفایت توضیح داد

از این نتیجه می‌توان دریافت که برهان طرح در بهترین حالات تنها می‌تواند همان نتیجهٔ محدود را به ما بدهد که جهان و هر چیزی در آن، توسط چیزی یا کسی طراحی شده است. گذار به ماورای آن، تجاوز از آن چیزی است که از برهان مزبور منطقاً می‌توان نتیجه گرفت

به رغم شبهه‌های وارده به برهان طرح و تدبیر، ولو آنکه آن را متقاعد کننده بیابید، بایستی توجه کنید که این برهان، وجود آفریدگاری یگانه، قدر قدرت، دانای مطلق و خیرخواه اعلا را اثبات نمی‌کند. آزمون دقیق برهان مزبور در مواردی نشانگر محدودیت آن است.

البته نظریهٔ تکامل داروین به هیچ وجه وجود خداوند را نفی نمی‌کند. در واقع بسیاری از مؤمنان مسیحی این نظریه را به‌مثابهٔ بهترین تبیین چگونگی تکامل گیاهان، جانوران و موجودات انسانی، پذیرفته‌اند. نظریهٔ داروین اما، قوّت برهان طرح و تدبیر را سست می‌کند زیرا نظریهٔ مزبور معلول‌هایی را بدون اشاره به وجودی فراطبیعی به عنوان علت‌شان توضیح می‌دهد. وجود چنین نظریه‌یی در باب ساز و کارِ انطباقِ زیست‌شناختی، از برهان طرح و تدبیر همچون دلیل قطعی وجود ذات باری ممانعت می‌کند.

یک ایراد به برهانی که هم‌اکنون ذکر آن رفت گرفته‌اند می‌گوید که آن بر تمثیلی ضعیف استوار است: برهان مذکور مسلم می‌دارد که میان اشیاء طبیعی و اشیایی که به نظر ما طراحی شده‌اند، شباهت معناداری وجود دارد. اما به هیچ وجه معلوم نیست که چشم انسانی، به هر لحاظِ مهمی، شبیه ساعت باشد. برهان از تمثیل بر شباهت کامل میان دو چیز مورد مقایسه استوار است. اگر تشابه ضعیف باشد، پس نتایجی که بر مبنای مقایسه می‌توانند اخذ شوند، ضعیف خواهند بود. برای مثال یک ساعت مچی و یک ساعت جیبی به قدر کافی مشابه‌اند که بتوان پذیرفت هر دو توسط ساعت‌سازان طراحی شده‌اند. اما اگرچه میان ساعت و چشم شباهت‌هایی موجود است زیرا هر دو تودرتو و پیچیده‌اند و کارکردهای خاص خودشان را دارند، با این همه شباهت میان این دو تشابهی مبهم است و هر نتیجه‌یی مبتنی بر این تمثیل نتیجه‌یی مبهم خواهد بود.

فراطبیعت باوران دیگری نیز هستند که به باوری یکسره نامتشخص یا نا انسان‌وار انگار به خدا قائل‌اند؛ بدین معنا که هرچند واجب الوجودی آفرینندهٔ طبیعت است، در سیری که برای آن مقرر داشته مداخله نمی‌جوید و امور آدمی برایش علی‌السویه است. این نظر که خاستگاه آن فلسفهٔ باستان است، در روزگار نو به دئیسم معروف است.