بریده‌هایی از کتاب رستاخیز جان

هنر از لحاظ مضمون و محتوا عین تفکر و حکمت و عرفان است و تنها در نحوهٔ بیان و تجلی، از آنان متمایز می‌شود. شایسته است که هنرمندان خود را در این آیینهٔ عبرت بنگرند مبادا که برای هنر شأنی استکمالی، مستقل از دین و کمال و فضیلت و حکمت و فرزانگی قائل شوند... و اگرنه، این طمع خامْ آنان را خواهد فریفت که عکس رُخ یار را در آیینهٔ جام، جمال خویشتن انگارند و دل در این عکسِ منعکس ببازند و هنرشان «حجاب اکبر» شود.

«هنر برای هنر» عنوانِ توصیفی تلاشی است که سعی دارد هنر را بی‌نیاز از دین و حکمت و تعهد، در خودِ هنر معنا کند، اما مگر این کار ممکن است؟ آیا هنرمندان به خود اجازه نمی‌دهند که در همهٔ مسائل عالمِ وجود اظهار نظر کنند؟ آیا اعتقادات هنرمندان نسبت به آفرینش جهان، انسان، اخلاق، اجتماع و یا سیاست در آثارشان ظهور نمی‌یابد؟

تکلیف هنرمندان نیز بالصراحه در انتهای پیام معین شده است: هنرمندان ما تنها زمانی می‌توانند کوله‌بار مسئولیت و امانتشان را زمین بگذارند که مطمئن باشند مردمشان بدون اتکای به غیر تنها و تنها در چارچوب مکتبشان به حیات جاویدان رسیده‌اند. جلودارِ این طریق نیز که به سوی استقلال و تحقق حقیقت کلمهٔ «لا اله الا الله» می‌رود، شهدایی هستند که سرخی خونشان بر افق طلوع نشسته است و «مدعیان هنر بی‌درد» را رسوا نموده است. پس هنر در منظر ایشان عین دردمندی است و همین دردمندی است که روح زیبایی و صفا را در هنر می‌دمد.

تکلیف هنرمندان نیز بالصراحه در انتهای پیام معین شده است: هنرمندان ما تنها زمانی می‌توانند کوله‌بار مسئولیت و امانتشان را زمین بگذارند که مطمئن باشند مردمشان بدون اتکای به غیر تنها و تنها در چارچوب مکتبشان به حیات جاویدان رسیده‌اند.

تعبیرات حضرت امام و تصریحات مکرر ایشان بر تعهد هنر در برابر مبارزه با دشمنان اسلام، بسا بیش‌تر از آن دارای صراحت است که بتواند مورد تأویل قرار گیرد. هنر در منظر امام ذاتاً و ماهیتاً امانت‌دار مبارزه با دشمنان دین است... و دیگر چه جای تردید

اینان به تجدید نظری پروتستانتیستی در دین اسلام امید بسته‌اند، حال آن که این عصر که باید آن را «عصر توبهٔ انسان» نام نهاد، متناظرِ معکوس نهضتی است که در رُنسانس اتفاق افتاد. بشر یک بار دیگر ـ و این بار در سطح تمامی سیارهٔ زمین ـ متوجه قبلهٔ معنویت شده است و این توجه به‌زودی همهٔ معادلات و مناسبات را به هم خواهد ریخت و زمین از این وضع تعادل ناپایداری که در آن واقع شده است بیرون خواهد آمد.

آزادی در نفی همهٔ تعلقات است جز تعلق به حقیقت، که عین ذات انسان است. وجود انسان در این تعلق است که معنا می‌گیرد و بنابراین، آزادی و اختیار انسان تکلیف اوست در قبال حقیقت، نه حق او برای ولنگاری و رهایی از همهٔ تعهدات. و مقدمتاً باید گفت که هنر و ادبیات نیز در برابر همین معنا ملتزم است.

کامو می‌گوید: ... هنرمند این عصر از بس همه‌چیز را طرد می‌کند، حتی سنت هنری خود را، می‌پندارد که می‌تواند قواعد خاص خود را بیافریند و سرانجام گمان می‌کند که خداست. با این تصور می‌پندارد که شخصاً می‌تواند واقعیت خود را نیز بیافریند. با این‌همه آن‌چه دور از جامعه می‌آفریند آثاری است صوری و انتزاعی. به عنوان تجربه، ایجادکنندهٔ هیجانی هست، اما از باروری که خاص هنر واقعی است و رسالت هنرمند گردآوری و تحصیل آن است، عاری است.

انسان برای تسلیم در برابر این معنای آزادی ـ که اکنون معمول است ـ طبع و طبیعت و فطرت و حتی جامعهٔ خویش را سد راه خواهد یافت. جامعه و عادات و سنن اجتماعی اجازه نمی‌دهند که انسان به طور غیرمشروط به همهٔ مقتضیات ولنگاری خود دست یابد. نه فقط جامعه، که طبع انسان نیز، در طول مدت، از این «رها بودن» دل‌زده می‌شود و دیر یا زود این صورت از آزادی را پس می‌زند، چنان که یکی از علل رویکرد غربیان به معنویت در این سال‌ها همین است که بسیاری از مردم به «آخر خط» رسیده‌اند و نه طبع، که طبیعت وجود انسان نیز تحمل این صورت از آزادی را ندارد و به اشباع می‌رسد و بعد از اشباع تمام، به «غَثَیان».

آزادی هنرمند در «درک تکلیف» اوست نه در «نفی و طرد التزام به همه‌چیز» و البته این التزام باید از درونِ ذاتْ بیرون بجوشد نه آن که از بیرون سایه بر وجود هنرمند بیندازد. در این‌جا عدم تعهد همان‌قدر بی‌معناست که اجبار، یعنی همان‌طور که هنرمند را نمی‌توان مجبور کرد، خود او نیز نمی‌تواند از تعهد درونی خویش بگریزد.

کامو می‌گوید: ... هنرمند این عصر از بس همه‌چیز را طرد می‌کند، حتی سنت هنری خود را، می‌پندارد که می‌تواند قواعد خاص خود را بیافریند و سرانجام گمان می‌کند که خداست. با این تصور می‌پندارد که شخصاً می‌تواند واقعیت خود را نیز بیافریند. با این‌همه آن‌چه دور از جامعه می‌آفریند آثاری است صوری و انتزاعی. به عنوان تجربه، ایجادکنندهٔ هیجانی هست، اما از باروری که خاص هنر واقعی است و رسالت هنرمند گردآوری و تحصیل آن است، عاری است.