بریده‌هایی از کتاب جامعه، فرهنگ و تفکر نقاد

گاهی «نمی‌دانم» عاقلانه‌ترین موضعی است که دربارهٔ موضوعی می‌توان اتخاذ کرد. به قول سقراط: «تکبر برازندهٔ متفکر نقاد نیست»

ویژگی تقریباً تمام نهادهای دیرسال اجتماعی ایستایی و مقاومت در برابر تغییر است. قدرت‌های مستقر از ما می‌خواهند منفعلانه بپذیریم وضع موجود فکری، سیاسی یا اقتصادی «هرچند ایده‌آل نیست» اما طبیعی است، و تلاش برای تغییر یا بیهوده است یا به آشوب بی‌پایان و در نهایت بدتر شدن اوضاع می‌انجامد.

متفکر نقاد باید نه متعصب باشد نه زودباور. آزاداندیشی در عین شکاکیت یعنی یافتن واقعیت‌ها، منابع اطلاعاتی و دلایل در مورد مسئله‌ای که می‌خواهیم درباره‌اش قضاوت کنیم؛ بررسی مسئله از تمام زوایای ممکن؛ جست‌وجوی جوانب خوب و بد هر یک از این زوایا؛ پذیرفتن این حقیقت که ممکن است اشتباه از ما باشد؛ و دست برنداشتن از هدف دستیابی به حقیقت (یا نزدیک شدن به آن تا حد امکان) به جای تلاش برای جلب رضایت دیگران یا ایراد گرفتن از دیدگاه‌های آنان.

وقتی دغدغهٔ افراد فقط زنده ماندن و قوت لایموت باشد، تفکر انتزاعی (مانند تفکر نقاد، فلسفه و...) محلی از اعراب ندارد چون دردی از کسی درمان نمی‌کند، و تفکر انضمامی اهمیت می‌یابد: اینکه چطور می‌شود زنده ماند، روابط انسانی محافظت‌کننده ایجاد کرد و احیاناً قدری تفریح کرد و سرگرم شد.

می‌بینیم که برخی ارزش‌های نهادینه‌شده در فرهنگ شرق از جمله ابهام در بیان، انتخاب راه میانه به‌جای استفاده از منطق برای اثبات راه درست، خویشتن‌داری، احترام به ریش‌سفیدان و مانند این‌ها، کجا با مهارت‌های توصیه‌شده در تفکر نقادانه ـ مثلاً بیان صریح و شفاف، استفاده از منطق و استدلال، بیان نظر شخصی، احترام به شواهد علمی و غیره ـ مغایرت دارد و نتیجه‌اش چیست. درمی‌یابیم که هدف اصلی در شرق حفظ هماهنگی با گروه اجتماعی (خانواده، دوستان،...) است تا استدلال و قانع کردن فردی که احتمالاً دعوی اشتباهی دارد: نقد نمی‌کنیم مبادا طرف مقابل آزرده شود، گروه متشنج شود، یا برچسب «آدم‌بده» به ما بزنند. تناقضات ظاهری در زندگی را می‌پذیریم، تمایل ـ و مهارتی ـ برای پرسشگری در باب علت این تناقض‌ها نداریم و آن‌ها را ذاتی زندگی می‌شماریم، در نتیجه کم‌تر در پی حل آن‌ها می‌رویم و کم‌تر هم علم تولید می‌کنیم.

متفکر نقاد باید استقلال فکری داشته باشد. برای مستقل اندیشیدن باید بر تمایل به باور کردن به سبب فشار اجتماعی برای همرنگی با دیگران غلبه کرد. این کار بسیار دشوار و برای برخی حتی ناممکن است.

متفکر نقاد باید نه متعصب باشد نه زودباور

مسئله اینجاست که واژه‌های «تفکر» و «انتقاد» واژه‌های نامأنوسی نیستند و همین آشنا بودن متأسفانه برای بسیاری این تصور را ایجاد می‌کند که هر دو را طبیعتاً بلدند و نیازی به آموزش در این زمینه ندارند؛ در حالی که مثلاً مطالعات متعددی که در دانشگاه‌ها صورت گرفته نشان می‌دهد نمرهٔ متوسط مهارت دانشجویان رشته‌ها و سطوح مختلف در این زمینه، ۱۰ تا ۱۲ از ۲۰ است.

از تفکر نقاد تعاریف زیادی ارائه شده است. از دیدگاه عملی تفکر نقاد را می‌توان چنین تعریف کرد: فرایندی که ما در آن دانش و هوش‌مان را به کار می‌گیریم تا به منطقی‌ترین و موجه‌ترین موضع ممکن دربارهٔ مسئله‌ای برسیم؛ و مقصود از آن شناسایی و غلیه بر موانع بی‌شماری است که در برابر تفکر منطقی وجود دارد.

شاید مهم‌ترین پرسشی که متفکر نقاد باید در مورد هر نتیجهٔ آماری مطرح کند این است که آیا نمونهٔ انتخابی نمایندهٔ قابل قبولی برای جمعیت هدف هست؟

تفکر نقاد به معنای تفکر منفی و جست‌وجو برای یافتن اشتباه‌ها یا عیب‌یابی نیست، بلکه فرایندی است بی‌طرفانه و بدون سوگیری به منظور ارزیابی ادعاها یا عقاید خودمان یا دیگران.

صِرفِ باهوش بودن یا داشتن اطلاعات زیاد به معنای توانایی تفکر نقادانه نیست. حتی یک نابغهٔ به تمام معنا هم ممکن است باورهای بسیار غیرمنطقی یا نظرهایی سخت نامعقول داشته باشد. تفکر نقاد امری است مربوط به اینکه ما برای رسیدن به دیدگاهی بی‌طرفانه و عقلانی چگونه از هوش و دانش‌مان استفاده می‌کنیم. آرا و باورهای مبتنی بر تفکر نقاد محکم‌تر و مستدل‌ترند از باورهایی که به‌واسطهٔ فرایندهای نه چندان منطقی شکل گرفته‌اند.

اگر تفکر ما نامتفکرانه و ناآگاهانه باشد، اگر سازوکارش را نفهمیم، نمی‌توانیم تشخیص بدهیم کجایش معیوب است تا اصلاحش کنیم. تفکر نقاد اندیشیدن دربارهٔ خود تفکر را به ما می‌آموزد. یاد می‌گیریم این ماشین ذهن چطور کار می‌کند، و می‌آموزیم که چطور با در اختیار گرفتن تفکرمان، فرمان اعمال خود، فرمان احساسات خود، فرمان نفس خود را در دست گیریم و مسئولیت زندگی‌مان را بپذیریم.

کیفیت زندگی ما مستقیماً تابع کیفیت تفکر ماست. اگر تفکر ما نامتفکرانه و ناآگاهانه باشد، اگر سازوکارش را نفهمیم، نمی‌توانیم تشخیص بدهیم کجایش معیوب است تا اصلاحش کنیم. تفکر نقاد اندیشیدن دربارهٔ خود تفکر را به ما می‌آموزد. یاد می‌گیریم این ماشین ذهن چطور کار می‌کند، و می‌آموزیم که چطور با در اختیار گرفتن تفکرمان، فرمان اعمال خود، فرمان احساسات خود، فرمان نفس خود را در دست گیریم و مسئولیت زندگی‌مان را بپذیریم.

شاید مهم‌ترین پرسشی که متفکر نقاد باید در مورد هر نتیجهٔ آماری مطرح کند این است که آیا نمونهٔ انتخابی نمایندهٔ قابل قبولی برای جمعیت هدف هست؟

متفکر نقاد باید استقلال فکری داشته باشد. برای مستقل اندیشیدن باید بر تمایل به باور کردن به سبب فشار اجتماعی برای همرنگی با دیگران غلبه کرد. این کار بسیار دشوار و برای برخی حتی ناممکن است. فرد باید این آمادگی داشته باشد که از خود بپرسد آیا انگیزهٔ باورها و عقایدش همرنگی با دیگران است یا نه، و در این صورت توانایی و شجاعت رها کردن مواضعش را داشته باشد؛ دست‌کم موقتاً و تا زمانی که به ارزیابی جامع و بی‌طرفانه‌ای برسد.

شکاکیت بیش از حد باعث می‌شود فرد به همه چیز شک کند و هیچ چیزی را نپذیرد، و شکاکیتِ کم از حد نیز به زودباوری و ساده‌لوحی می‌انجامد. تواضع فکری یعنی پذیرش محتاطانهٔ آرای جدید؛ آمادگی برای بررسی شواهد و استدلال‌ها، حتی اگر این بررسی منجر به کشف معایب باورهای جاافتادهٔ فرد شود؛ دست برداشتن از این طرز تفکر که مسائل پیچیده را می‌توان به «درست و غلط» و «سیاه و سفید» تقلیل داد و فکر کردن به صورت «درجات قطعیت» و «طیف خاکستری». گاهی «نمی‌دانم» عاقلانه‌ترین موضعی است که دربارهٔ موضوعی می‌توان اتخاذ کرد.