بریده‌هایی از کتاب جامعه، فرهنگ و تفکر نقاد

ویژگی تقریباً تمام نهادهای دیرسال اجتماعی ایستایی و مقاومت در برابر تغییر است. قدرت‌های مستقر از ما می‌خواهند منفعلانه بپذیریم وضع موجود فکری، سیاسی یا اقتصادی «هرچند ایده‌آل نیست» اما طبیعی است، و تلاش برای تغییر یا بیهوده است یا به آشوب بی‌پایان و در نهایت بدتر شدن اوضاع می‌انجامد.

گاهی «نمی‌دانم» عاقلانه‌ترین موضعی است که دربارهٔ موضوعی می‌توان اتخاذ کرد. به قول سقراط: «تکبر برازندهٔ متفکر نقاد نیست»

متفکر نقاد باید نه متعصب باشد نه زودباور. آزاداندیشی در عین شکاکیت یعنی یافتن واقعیت‌ها، منابع اطلاعاتی و دلایل در مورد مسئله‌ای که می‌خواهیم درباره‌اش قضاوت کنیم؛ بررسی مسئله از تمام زوایای ممکن؛ جست‌وجوی جوانب خوب و بد هر یک از این زوایا؛ پذیرفتن این حقیقت که ممکن است اشتباه از ما باشد؛ و دست برنداشتن از هدف دستیابی به حقیقت (یا نزدیک شدن به آن تا حد امکان) به جای تلاش برای جلب رضایت دیگران یا ایراد گرفتن از دیدگاه‌های آنان.

وقتی دغدغهٔ افراد فقط زنده ماندن و قوت لایموت باشد، تفکر انتزاعی (مانند تفکر نقاد، فلسفه و...) محلی از اعراب ندارد چون دردی از کسی درمان نمی‌کند، و تفکر انضمامی اهمیت می‌یابد: اینکه چطور می‌شود زنده ماند، روابط انسانی محافظت‌کننده ایجاد کرد و احیاناً قدری تفریح کرد و سرگرم شد.

می‌بینیم که برخی ارزش‌های نهادینه‌شده در فرهنگ شرق از جمله ابهام در بیان، انتخاب راه میانه به‌جای استفاده از منطق برای اثبات راه درست، خویشتن‌داری، احترام به ریش‌سفیدان و مانند این‌ها، کجا با مهارت‌های توصیه‌شده در تفکر نقادانه ـ مثلاً بیان صریح و شفاف، استفاده از منطق و استدلال، بیان نظر شخصی، احترام به شواهد علمی و غیره ـ مغایرت دارد و نتیجه‌اش چیست. درمی‌یابیم که هدف اصلی در شرق حفظ هماهنگی با گروه اجتماعی (خانواده، دوستان،...) است تا استدلال و قانع کردن فردی که احتمالاً دعوی اشتباهی دارد: نقد نمی‌کنیم مبادا طرف مقابل آزرده شود، گروه متشنج شود، یا برچسب «آدم‌بده» به ما بزنند. تناقضات ظاهری در زندگی را می‌پذیریم، تمایل ـ و مهارتی ـ برای پرسشگری در باب علت این تناقض‌ها نداریم و آن‌ها را ذاتی زندگی می‌شماریم، در نتیجه کم‌تر در پی حل آن‌ها می‌رویم و کم‌تر هم علم تولید می‌کنیم.

متفکر نقاد باید استقلال فکری داشته باشد. برای مستقل اندیشیدن باید بر تمایل به باور کردن به سبب فشار اجتماعی برای همرنگی با دیگران غلبه کرد. این کار بسیار دشوار و برای برخی حتی ناممکن است.

متفکر نقاد باید نه متعصب باشد نه زودباور

مسئله اینجاست که واژه‌های «تفکر» و «انتقاد» واژه‌های نامأنوسی نیستند و همین آشنا بودن متأسفانه برای بسیاری این تصور را ایجاد می‌کند که هر دو را طبیعتاً بلدند و نیازی به آموزش در این زمینه ندارند؛ در حالی که مثلاً مطالعات متعددی که در دانشگاه‌ها صورت گرفته نشان می‌دهد نمرهٔ متوسط مهارت دانشجویان رشته‌ها و سطوح مختلف در این زمینه، ۱۰ تا ۱۲ از ۲۰ است.

از تفکر نقاد تعاریف زیادی ارائه شده است. از دیدگاه عملی تفکر نقاد را می‌توان چنین تعریف کرد: فرایندی که ما در آن دانش و هوش‌مان را به کار می‌گیریم تا به منطقی‌ترین و موجه‌ترین موضع ممکن دربارهٔ مسئله‌ای برسیم؛ و مقصود از آن شناسایی و غلیه بر موانع بی‌شماری است که در برابر تفکر منطقی وجود دارد.

شاید مهم‌ترین پرسشی که متفکر نقاد باید در مورد هر نتیجهٔ آماری مطرح کند این است که آیا نمونهٔ انتخابی نمایندهٔ قابل قبولی برای جمعیت هدف هست؟