بریده‌هایی از کتاب پدر بودن و فلسفه

بهترین شیوهٔ پدری (و مادری) کردن، شیوهٔ مرجعیت‌مدار است. چنین پدرهایی هم در قبال فرزندان خود پاسخ‌گو هستند و هم در حد اعتدال آن‌ها را کنترل می‌کنند. آن‌ها عاشق صَرف زمان با فرزندانشان هستند و از بودن با آن‌ها لذت می‌برند. در خانهٔ این پدرها قاعده و قانون هم وجود دارد و تعرض به هر قانونی هم عواقب خود را دارد. این عواقب، که با رشد کودک متناسب است و شامل تنبیه بدنی یا کلام تند و خشن هم نمی‌شود، بلافاصله پس از هر تخلف اعمال شده و با توضیحات روشنی همراه می‌شود تا کودک متوجه شود که به چه دلیل تنبیه شده‌است. کودکان در این شیوه، شایسته، دوست‌داشتنی و سخت‌کوش بار می‌آیند. از آن‌جایی که این کودکان مورد محبت قرار می‌گیرند، احساس خوبی نسبت به خود دارند، ولی در عین حال، به وسیله تأدیب مناسب متوجه می‌شوند که چه چیز برای آن‌ها مناسب و چه چیز نامناسب است.

مدعای بنیادین اگزیستانسیالیسم این است که هیچ ماهیت مقدم و برتری برای وجود انسان از پیش موجود نیست. ما نخست وجود داریم. ما تنها از طریق مجموعه‌ای از انتخاب‌ها که فقط خودمان قادر به گزینش آن‌ها هستیم، به چیزی که هستیم تبدیل می‌شویم. هیچ پاسخ درستی از پیش وجود ندارد که رو به سوی آن کنیم. سارتر معتقد است که هیچ ماهیتی نیست که مقدم بر وجود ما باشد. او می‌گوید که «انسان محکوم است که آزاد باشد و سنگینی کل جهان را بر شانه‌های خود حمل کند»(۳). هرچند این آزادی می‌تواند اضطراب بسیاری به همراه داشته باشد. ما از کجا می‌توانیم بفهمیم که انتخاب ما انتخاب درستی است؟ پاسخ این است: نمی‌توانیم؛ ولی باز مجبوریم که انتخاب کنیم.

پس تنها لحظهٔ واقعی لحظهٔ حال حاضر است. ما زمان‌های گذشته را در خاطرات و زمان‌های آینده را در انتظارات خود تجربه می‌کنیم، ولی این تنها لحظهٔ حال حاضر است که می‌توانیم مستقیماً تجربه کنیم؛ چرا که تنها لحظهٔ حاضر است که واقعی است.

شاید بهترین سرمشقی که یک پدر می‌تواند برای فرزندانش باشد این است که به خودآیینی همسرش احترام گذاشته و آن را پرورش دهد. یک پدر نباید در ترس ناشی از مسئولیت‌های خود غرق شود. یک پدر باید در برابر وسوسه‌هایی مثل فرار از بار زندگی و خشونت فیزیکی مقاومت کرده و از لذایذ ناپسندی چون قمار خانمان‌سوز، سوءمصرف مواد مخدر، زن‌بارگی و غیره پرهیز کند. به‌طور سنتی پدرها بیشترین قدرت اجتماعی را در اختیار دارند که متأسفانه اغلب از آن سوءاستفاده کرده‌اند.

پدرها باید به‌ویژه از فواید صمیمیت و پاسخ‌گویی در والدگری آگاه باشند و اگر رفتار طبیعی آن‌ها این‌گونه نیست باید به همسران و شاید مادران و دوستان خود نگاه کنند تا بتوانند پاسخ‌گوییِ صمیمانه به فرزندانشان و لذت بردن از آن‌ها را برای خود الگوسازی کنند. پدرها، هم‌چنین، باید انبانی از راهبردهای تأدیبی را برای خود گسترش دهند که متناسب با رشد کودکان درنظر گرفته شده و عاری از تنبیه بدنی یا لحن و کلامی تند و خشن باشد.

برخی از فلاسفه، یعنی اگزیستانسیالیست‌ها، پا را از این هم فراتر گذاشته و معتقدند که این خودِ انتخاب کردن است که به فعالیتی که انتخاب شده‌است ارزش می‌دهد_ کار انتخاب شده از آن رو برای من معنادار است که من آن را انتخاب کرده‌ام

وقتی به تو نگاه می‌کنم، آن دو درِ جهان را می‌بینم که بازند. تو روزی به دنیا آمده‌ای و روزی هم خواهی مرد. ولی تا وقتی من زنده‌ام، هر کاری که از دستم بربیاید انجام می‌دهم تا نمیری. من هم روزی خواهم مرد و امیدوارم که مرگ من پیش از مرگ تو باشد. زیرا درهای جهان من نیز بازند. وقتی به دنیا آمدی دری را برای من باز کردی که تا به حال، هر آنچه گمان می‌کردم در اختیار من است، که در رأس آن‌ها زمان من بود، از همان در پرکشید و رفت. هر چیز که زمانی برایم اهمیت داشت دیگر مهم نیست. و به همین خاطر می‌دانم که هر چیز که ظاهراً امروز برایم مهم است همیشه مهم نخواهد ماند. امیدوارم پیش از آنکه جهانم به کلی تهی شود، چیزهایی از زندگی من به تو برسد. از روزی که تو به دنیا آمدی جهان من رو به تهی‌شدن است. شاید زمانی از این واقعه می‌ترسیدم، ولی از آن‌جایی که فهمیدم تو را بیشتر از خودم دوست دارم، ترس از تهی‌شدن جهانم بسیار کمتر از عشقی است که به پرشدن جهان تو دارم.

افلاطون می‌گوید که ما با فرزندآوری می‌توانیم بخشی از خودمان را از طریق آن‌ها زنده نگه داریم؛ زیرا هم بدن آن‌ها به ما شبیه است و هم جایی در حافظهٔ آن‌ها داریم و بر روح آن‌ها نقش‌هایی دربارهٔ زندگی و درس‌های آن زده‌ایم. شکی نیست که این تجربهٔ رایجی از والدبودن است. آیا یکی از دلایلی که ما بخش بسیار زیادی از آیندهٔ خود را روی آیندهٔ فرزندانمان سرمایه‌گذاری می‌کنیم این نیست که خود را در آن‌ها یا آن‌ها را همچون آیندهٔ خودمان می‌بینیم؟

که اگر ما بر محصول نهایی تمرکز کنیم، ذهن ما بر آینده متمرکز خواهد شد، درحالی که اگر بر فرایند درحال انجام تمرکز کنیم، ذهن ما در حال حاضر به سر می‌برد. اگر ما در اسرع وقت هدف خود را از دست‌یابی به محصول نهایی منصرف کرده و به‌جای آن بر غرق شدن در فرایند حاضر متوجه کنیم، می‌توانیم از لحظهٔ حاضر، بدون نگرانی از آینده یا تأسف بر گذشته، لذت ببریم.

«اگر بخواهی مردم عادی را با مقررات اجباری هدایت کنی ... و آن‌ها را با مجازات سربه‌راه نگه‌داری، مردم (از تو) گریزان خواهند بود و شرم دیگر برای آن‌ها معنایی نخواهد داشت. ولی اگر آن‌ها را با فضیلت راهنمایی کنی و با مناسک سربه‌راه نگه‌داری، آن‌گاه شرم را درک و خود را اصلاح خواهند کرد».

برخی آدم‌ها این حرف‌ها را تا حدی دست‌وپاگیر می‌دانند. آن‌ها ترجیح می‌دهند که آزادی خود را رها کرده و فرمولی ازپیش‌ساخته به‌دست آورند تا به آن‌ها توضیح دهد که وجود آن‌ها چیست، چه‌کار باید انجام دهند، چگونه باید کارهایشان را انجام دهند و از این دست مسائل. البته این‌که انتخاب کردن را رها کنیم نیز باز خودش نوعی انتخاب است؛ پس واقعاً راهی برای فرار از آزادیمان نداریم. در عوض، با این کار ما تنها به وضعیتی دچار می‌شویم که سارتر به آن «ایمان بد» می‌گفت. ما زمانی دچار ایمان بد می‌شویم که برنامهٔ دیگران را به عنوان برنامهٔ خودمان بپذیریم، بدون اینکه بفهمیم انتخاب‌های ما باز هم همیشه و تنها متعلق به خودمان خواهد ماند. نکتهٔ دیگر اینکه حتی اگر ایمان بدِ ما به نتایج خوبی هم بینجامد، باز ایمان بد خواهد بود.

کودکان زمانی شکوفا می‌شوند که پدرها (و مادرها) در اِعمال کنترل بر زندگی آن‌ها اعتدال را رعایت کنند. هرچه نباشد آن‌ها کودک‌اند و همیشه نمی‌دانند که بهترین چیز برای آنان چیست. پدرها باید برای رفتار فرزندانشان محدودیت‌هایی متناسب با سن آن‌ها درنظر بگیرند. ولی کودکان هم باید متناسب با سنشان از حق انتخاب و تجربهٔ پیامدهای اعمالشان برخوردار باشند تا عزت نفس و اخلاق را در خود پرورش داده، اولویت‌های خود را پیدا کنند و احساس کفایت و توان‌مندی داشته باشند.

اگر قرار است فرزندان ما در بزرگ‌سالی اخلاق‌مدار شوند باید آن‌ها را حین رشد کردن از سر بگذرانند: واکنش منفی مراقبان کودک در هنگام تعرض به قواعد و نیز تقویت کنترل محرّک‌های درونی.

کودکان چیزی بیش از این نمی‌خواهند که کرامتشان حفظ شده و استعدادشان به فعلیت برسد؛ و فارغ از اینکه این استعداد نوازندگی پیانوست یا بازی فوتبال یا تبدیل شدن به ستارهٔ راک، برای تحقق آن به خویشتن‌داری نیاز دارند. هم‌زمان با بزرگ شدن کودک، ما به او قدرت بیشتر و بیشتری برای تسلط بر زندگیش می‌دهیم، تا جایی که بتواند بر دیگران تأثیر بگذارد _ با چه کسانی دوست خواهد شد، به کدام دانشگاه خواهد رفت (اگر اصلاً برود)، چه کارهایی را انتخاب خواهد کرد، اینکه بتواند رانندگی کند، عضو گروه مشارکت اجتماعی جوانان بشود و غیره.

شخصیتْ مفهومی متمرکز بر کیفیت عادت‌های ماست، در حالی که اخلاقی بودن یکی از ابعاد انتخاب‌های ماست؛ خواه این انتخاب‌ها مطابق رسوم ما درست باشند و خواه غلط. دروغ گفتنِ تامی انتخاب خود اوست. از سوی دیگر، انگیزه‌ای که او را، هنگام مواجهه با مشکلات، به دروغ گفتن وامی‌دارد یک عادت است. ولی تکرار انتخاب‌های اخلاقاً بد به تولید عادات بد منجر می‌شود. به این ترتیب می‌توان ارتباط این دو را فهمید.

حتی اگر حق با افلاطون باشد که همهٔ ما خواهان جاودانگی هستیم، بخشی بنیادین از این میل، امکان مرگ است. مرگ نزد هایدگر صریح‌ترین راه برای فهم معنای شکست در هر طرحی است. هر طرح دیگری (جز جاودانگی) هم که داشته باشم، یک چیز قطعی است: آن طرح‌ها با مرگ من به پایان می‌رسند. و من خواهم مرد. ولی هایدگر به‌جای اینکه فناپذیری را یک‌پارچه سلبی بفهمد، آن را بخش سازنده‌ای از معنای زنده بودن می‌بیند. هرچند مرگ به معنای پایان طرح‌های من است، ولی امکان مرگ اصولاً چیزی است که داشتن هرگونه طرح را ممکن می‌سازد. این حقیقت که من خواهم مرد، به این معناست که زمان محدودی برای زندگی دارم. و همین امر است که زمانی را که در اختیار من است، برای من به امری معنادار تبدیل می‌کند.

هایدگر نشان می‌دهد که ما در جهان، در وهلهٔ نخست، با چیزها همچون ابزار، همچون وسایلی برای رسیدن به اهداف مواجه می‌شویم. ولی چه نوع ابزاری؟ وسایلی برای چه اهدافی؟ این دیگر به چیزی ربط دارد می‌کوشیم انجام دهیم، به اهدافی که داریم و به طرح‌هایی که برای خود افکنده‌ایم. به این معنی، ما معنای جهان را بیش از هر چیز از طریق طرح‌هایی که افکنده‌ایم می‌فهمیم.