بریده‌هایی از کتاب تاریخ تحلیلی جامعه‌شناسی دیوان‌سالاری در ایران

در عصر ملی‌گرایی، تمدن همواره به‌معنی فرهنگ ملت ملی‌گرایان است؛ زیراکه معمولاً تمدن دیگران را نادیده می‌گیرند. در عصر «خودگرایی» و معمولاً «جهان‌گرایی» و «جهان وطنی»، تمدن به‌معنی وضعیت آرمانی و گاه واقعی پدیده‌هاست. خردگراست و در عین حال طبیعی، هم‌زمان علّی است و غایی؛ تمدن یعنی پیشرفت قطعی و تردیدناپذیری که به‌تدریج حاصل می‌شود. به‌نوشتهٔ پهلوان که از قول مارسل موس سخن می‌گوید، این باور به جوهر کمال‌یافتهٔ تمدن همواره به‌صورت یک اسطوره تجلی کرده است، به‌صورت یک تجسم جمعی این عقیدهٔ جهان‌گرا و ملی‌گرا، در عین حال خصوصیتی از تمدن بین‌المللی و ملی غرب اروپایی و آمریکایی غیرسرخ‌پوستی را می‌نمایاند (پهلوان، ۱۳۸۸: ۳۷۰).

علت پیدایی علوم چه بوده است؟ این سؤالی است که بارها مطرح و دانشمندان زیادی سعی در پاسخ‌دادن به آن کرده‌اند. با توجه به نقطه‌نظرهای مختلف تا اندازه‌ای می‌توان به آن جواب داد، ولی نمی‌توان به‌طور قطع گفت که از چه زمانی و چگونه این علوم پدیدار شده‌اند. شاید بتوان گفت که این مسئله نیز مانند همهٔ آفرینش‌های روحی و معنوی، راز تاریخ است. اینکه گفته شود که علت پیدایی علوم جدید، استعداد خاص اقوام اروپایی است، سخنی بی‌معنی است و تاریخ نشان داده است که آن‌ها خود از دیگران، به‌ویژه از مردمان مشرق‌زمین و مسلمانان، چیزهای بسیار زیادی را دریافت کرده‌اند.

آدمی اگر تنها خود را از شر دور نگه دارد و وجودش خیر شود، در رستگاری شخصی کوشیده است. فضیلت مثبت انسان در پیشبرد خیر و پیکار با شر در جامعه است. انسان نباید فقط به رستگاری شخصی قناعت ورزد و فقط گلیم خود را از موج به‌در برد. وظیفهٔ جدی و عالی‌تر او این است که برای انسانیت کار و پیکار کند و در تأمین رستگاری همگانی بکوشد. جهان کامل نیست و هرکس باید با نیروهایی که موجب نقص جامعهٔ بشری هستند، در تمام مراحل زندگی انسانی بجنگد.

ساختن ساختمان‌های بلند و پل‌هایی به سبک غربی را، هرچند که ممکن است موجب تسهیل زندگی عمومی شوند، نمی‌توان تمدن به حساب آورد؛ یا پول‌های گزافی که صرف خرید توپ و تانک و هواپیماهای فوق مدرن می‌شود توسط برخی از کشورهای شرقی، نشانهٔ تمدن آن‌ها نخواهد بود. همهٔ این‌ها را به‌راحتی می‌توان به دست آورد. با فروختن چندین بشکه نفت و یا استخراج کانی‌های دیگر و فروش آن‌ها، همه‌چیز را می‌توان به دست آورد. روح تمدن کجاست؟

در حالی که شهروندان ملت‌های اروپایی و آمریکای شمالی تنها مردمی هستند که از داشتن تمدن به خود می‌بالند، متأسفانه شهروندان کشورهای کمتر توسعه‌یافته و ابتدایی نیز به چنین نام‌گذاری‌هایی تن درمی‌دهند و اعتراضی نمی‌کنند و حتی خود پذیرفته و در نوشته‌ها و گفت‌وگوهای خود، همان واژگان را استعمال می‌کنند و از اینکه به آنان انگ توسعه‌نیافته یا بدوی زده می‌شود، راضی‌اند. کسی اعتراضی نمی‌کند و کسی جرئت ندارد که خود را برابر و یا در برخی از زمینه‌ها از آن‌ها بالاتر بداند.