بریده‌هایی از کتاب چپ داروینی

روزنامه‌ای در منچستر کنایه‌ای ظریف نثار من کرده است، مبنی بر اینکه من اثبات کرده‌ام حق با کسی است که زور دارد، و بنابراین حق با ناپلئون است، و نیز با تمام تجار کلاه‌بردار. نویسندهٔ آن مقاله احتمالاً نخستین کسی بوده که استفاده از نظریهٔ داروین را به‌عنوان توجیهی اخلاقی برای حق اقویا در له کردن ضعفا پیشنهاد کرده است، اما قطعاً آخرین نفر نبوده است. خود داروین امکان استخراج هرگونه نتیجهٔ اخلاقی از نظریه‌اش را رد می‌کرد. بااین‌حال، تکامل، در میان سرمایه‌داران امریکایی اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیست، به یک مُد سطح بالا بدل شد. سرچشمهٔ تمامی این ایده‌ها داروین نبود. هربرت اسپنسر، کسی که علاقه‌ای وافر به استخراج نتایج اخلاقی از تکامل داشت، مبانی‌ای نظری برای هواداران سرمایه‌داریِ اقتصاد آزاد فراهم کرد که با بهره‌گیری از آنْ مقابله با دخالت دولت در نیروهای بازار امکان‌پذیر می‌شد. اندرو کارنِگی تصدیق می‌کرد رقابت «ممکن است گاهی برای فرد دشوار باشد»، اما آن را بر این اساس توجیه می‌کرد که «برای نوع بشر بهترین راه است، زیرا بقای شایسته‌ترین‌ها را در تمام حوزه‌ها تضمین می‌کند».

«من یک سوسیالیست‌ام، زیرا عقیده دارم والاترین قانون بشریت عدالت است». این جمله‌ای است از زندگی‌نامهٔ خودنوشت آلفرد والاس، دانشمند انگلیسی که هم‌زمان با داروین و مستقل از او به نظریهٔ انتخاب طبیعی دست یافت. والاس، برخلاف داروین که علاقه‌ای به دنبال کردن دلالت‌های سیاسی یا مذهبی نظریه‌اش نداشت، بدش نمی‌آمد نظریهٔ انتخاب طبیعی را با سوسیالیسم و معنویت‌گرایی محبوبش پیوند زند. اما درنهایت، سکهٔ انتخاب طبیعی به نام داروین خورد و همین امر تا اندازه‌ای سرنوشت سیاسی این نظریه را رقم زد. نظریهٔ داروین متولدنشده توسط جناح راست مصادره شد. گویی پتانسیل نهفته در ایده‌های تنازع برای بقا و بقای شایسته‌ترین را هیچ‌کس بهتر از دست‌راستی‌ها نمی‌توانست آزاد کند

تمایز امور واقع-ارزش‌ها می‌تواند راهی کوتاه برای پاسخ به این پرسش فراهم کند که آیا نوعی چپ داروینی ممکن است. پاسخ چنین است: ازآنجاکه چپ بودن به معنای داشتنِ ارزش‌هایی خاص است، نظریهٔ داروین ارتباطی با چپ بودن یا راست بودنِ فرد ندارد. به‌این‌ترتیب، به همان آسانی که راستِ داروینی ممکن است، چپِ داروینی نیز امکان‌پذیر است.

حق با اینشتین بود زمانی که می‌گفت «مادام که در دایرهٔ علمِ به معنای واقعی کلمه هستیم، هرگز با جمله‌ای در فرم ʼنباید دروغ بگویی’ مواجه نخواهیم شد ... . جملات علمیِ ناظر به امور واقع و روابط ... نمی‌توانند رهنمودهایی اخلاقی صادر کنند». (۷)

برخی نسخه‌های داروینیسم اجتماعی مرتکب مغالطهٔ استنتاج ارزش‌ها از امور واقع می‌شوند. اما واقعیت این است که نمی‌توان نتیجه گرفت سمت‌وسوی نظریهٔ تکامل «خوب» است، به این دلیل که نظریهٔ تکامل نظریه‌ای است علمی و ناظر به امور واقع. میان امور واقع و ارزش‌ها شکافی پُرناشدنی برقرار است، شکافی که دیوید هیوم برای نخستین‌بار در ۱۷۳۹ توجه همگان را به آن جلب کرد. تکامل حامل هیچ بار اخلاقی‌ای نیست، و صرفاً اتفاق می‌افتد. کمک کردن به آن در مسیرش نیز به‌هیچ‌وجه موجه‌تر از تلاش برای کُند کردنِ آن یا تغییر دادنِ مسیرِ آن نیست. همچنین برخلاف ادعای سوسیوبیولوژیست مشهور، ادوارد ویلسون، (۶) از دانش تکامل برای کشف «اصول اخلاقی حک‌شده در سرشت بیولوژیک انسان» یا استنتاج حقوق انسانیِ جهان‌شمول از این واقعیت که پستانداریم، نمی‌توان استفاده کرد.

اما حیات سیاسی این دو نظریه با تمام فرازونشیب‌هایش تازه آغاز شده بود، حیاتی که البته مطابق میل هیچ‌یک از آن دو پیش نرفت. در یک سو، داروینیسم اجتماعی، با تلاش‌های هربرت اسپنسر، حامی مشهور داروین، و فرانسیس گالتون، پسرعمهٔ ناتنی داروین، به‌سرعت از دل داروینیسم سربرآورد. تقابل میان داروینیسم و مسیحیت نیز به‌مرور بالا گرفت و عرصه را بر این نظریه تنگ کرد. در دیگر سو، مارکسیسم نیز به‌تدریج از علوم تجربی فاصله گرفت و هرچه بیشتر رنگ‌وبوی یک ایدئولوژی سیاسی گرفت.

از نامهٔ مارکس اثری به جا نمانده، اما پاسخ داروین که با فاصلهٔ چند ماه نوشته شده باقی است. او پس از تقدیر و تشکر، ناآشنایی‌اش را با «موضوع عمیق و مهم اقتصاد سیاسی» دلیل نخواندن کتاب مارکس عنوان کرد. اگرچه این را هم نوشت که «من باور دارم هر دو ما دلبستهٔ گسترش دانش‌ایم و این اثر نیز در طول زمان بی‌تردید بر خوشبختی بشریت خواهد افزود». هفت سال بعد، مارکس دوباره با داروین نامه‌نگاری کرد، که این‌بار هم تنها نامهٔ داروین شانس بقا یافته است. از مفاد این نامه برمی‌آید مارکس قصد داشته یکی از آثارش - شاید ترجمهٔ انگلیسی جلد نخست سرمایه - را به داروین تقدیم کند که با مخالفت اکید او روبه‌رو می‌شود. از نظر داروین، تقدیم اثر به معنای تصدیق آن توسط داروین بود، حال آنکه او سررشته‌ای از این مباحث نداشت. ضمن اینکه از مشی مارکس مبنی بر مخالفت عریان با مسیحیت نیز دوری می‌جست، هم به دلیل مقاومت‌هایی که در برابر نظریات علمی او ایجاد می‌کرد و هم به‌خاطر مراعات حال برخی اعضای خانواده، یعنی همسرش. مراودات میان این دو چهرهٔ تاریخ‌ساز همین‌جا تمام می‌شود،

ایده‌هایی که به تعبیر توماس هاکسلی «کار یک اسلحهٔ واقعی و بی‌نقص را در زرادخانهٔ لیبرالیسم به انجام می‌رساندند». بااین‌حال، این سرنوشت تنها سرنوشت ممکن برای این نظریه نبود و در عمل هم آیندهٔ داروینیسم در پیوند با سرمایه‌داری خلاصه نشد. همچنان‌که از نامهٔ ۱۸۶۲ مارکس به فردینان لاسال برمی‌آید، اشتیاق او به منشأ انواع اگر از جبههٔ مقابل بیشتر نبوده باشد کمتر هم نبود. او عقیده داشت «کتاب داروین اهمیت بسیار دارد و مبنایی طبیعی-علمی برای نبرد طبقاتی در تاریخ فراهم می‌کند». این تعبیر البته عجیب نخواهد بود اگر ارادت مارکس را به علوم تجربی به یاد آوریم، وقتی او در کتاب سرمایه کار خود را با فیزیک قیاس کرد، و گفت هدفش از این کتاب کشف قوانین حرکت اقتصاد سرمایه‌داری با الگوی قوانین مکانیک سماوی بوده است. مارکس در دو پاورقی از ویرایش دوم جلد نخست سرمایه از داروین نام برد. در سال ۱۸۷۳، یعنی شش سال پس از چاپ جلد نخست سرمایه، نسخه‌ای از متن آلمانی آن را همراه نامه‌ای برای داروین فرستاد.

قهرمان تفکر داروینی‌ای در قدوقوارهٔ ریچارد داوکنیز از چنین چیزی حرف می‌زند، (۳۴) یعنی «پرورش عمدی ایثارگری ناب و بی‌غرض - چیزی که جایی در طبیعت ندارد، چیزی که پیش از این هرگز در تمام تاریخ جهان وجود نداشته است». او می‌گوید، اگرچه «ما به‌مثابه ماشین‌های ژن ساخته شده» ایم، «این توان در ما هست که در برابر سازندگانمان قیام کنیم». حقیقتی مهم در اینجا نهفته است. ما نخستین نسلی هستیم که نه‌تنها به تکامل‌یافته بودنمان واقف‌ایم، بلکه سازوکارهایی را که با آنها تکامل یافته‌ایم و نیز این را که چگونه این میراث تکاملی بر رفتار ما اثر می‌گذارد می‌شناسیم. هگل، در حماسه‌سرایی فلسفی‌اش، پدیدارشناسی ذهن، قلهٔ تاریخ را به‌مثابه حالتی از معرفت مطلق تصویر می‌کند که در آن ذهن خودش را آن‌گونه که هست می‌شناسد، و به‌این‌ترتیب، آزادی خویش را به چنگ می‌آورد.