بریده‌هایی از کتاب این کیمیای هستی؛ جلد اول

هنگامِ تنگدستی در عشق کوش و مستی کاین کیمیای هستی قارون کند گدا را

لَو أَنزَلْنَا هذَا الْقرآنَ علی جَبَلٍ لَرَأَیتَهُ خاشِعآ متَصَدِّعآ مِنْ خَشیةِ الله

اگر یک نکته از سراسر دیوان حافظ بخواهیم برگزینیم که جوهر شعر او و خلاصه جهان‌بینی وی باشد، جز تصویر میدانی از «اراده معطوف به آزادی» چیز دیگری نیست. هیچ چیز در حیات انسان گران‌بهاتر از آزادی نیست و این آزادی هنگامی تحقّق می‌یابد که شما در دو سوی متناقضات رفت و آمدِ آزاد داشته باشید. اگر فقط جبری باشید یا فقط اختیاری، از یکی از این دو سوی اندیشه، آزادی شما سلب شده است

تمامی آنچه در حافظه متن وجود دارد کار یک تن و یک نسل نیست، کارِ تمامی کسانی است که بالقوه، تا آخرالزّمان، با آن متن سر و کار دارند.

جور هندوستان هست و جمال طاووس ممکن است در کار نباشد.

اگر مجموعه واژگان کلیدی دیوان حافظ را گردآوری کنیم، هر قدر که متنوع باشند، خواهیم دید که تمامی آنها مانند بُراده‌های آهن بر گردِ مغناطیس و آهن‌ربای «عشق» گِرد می‌آیند: مستی و رندی و خوشباشی و عیاری و ... و بدین گونه بر ما روشن می‌شود که وَجْهِ غالب در هنر حافظ، از منظرِ مایگانیک، عشق است که معنای زندگی است و آهن‌ربایی است که بُراده‌های آهن طاعت و عبادت و نماز و روزه و سجّاده و صومعه و خرقه و صلاح و تقوی و سماع و وعظ و دشنام و نفرین و مطرب و می و قهر و لطف و مهر و وفا و بهشت و دوزخ و این جهان و آن جهان و پیری و جوانی و عقل و جنون و جام جم و خاک ره را در طیفِ بیکران جاذبه خویش، گِردآوری می‌کند و بدانها شکل می‌دهد.

این در کلیله نصرالله منشی است که معنی مقدم بر لفظ است و نویسنده با اندیشیدن قبلی کلماتی را به تناسب نیاز خویش برمی‌گزیند، نه در: بی‌خود از شعشعه

حافظـم در مجلسی، دُردی‌کشم در محفلی بنگر این شوخی که چون با خلق صنعت می‌کنم

لازم نیست ما به اصول دین و با یک حلقه اتصال به اصولِ عرفان اعتقاد داشته باشیم تا از شعرِ حافظ لذّت ببریم. اصلا چنین نیست. مگر ما به چشمِ اسفندیار و عمر هزارساله زال و هفت‌خوان رستم و دیو سپید اعتقاد داریم وقتی شاهنامه را می‌خوانیم؟ امّا تا نتوانیم تصوّری از چنان مفاهیمی داشته باشیم نمی‌توانیم شاهنامه را در سطح ظاهری‌اش حتی دریابیم تا چه رسد به عمقِ اساطیری‌اش و ژرفای فرهنگی‌اش. شعرِ حافظ، ظاهرآ، تنها بخش میراثِ فرهنگی ماست که در آن پارادایم‌های عرفانی سکولار شده است و به همین دلیل در تمام لحظه‌های تاریخی ما حضور دارد یا بهتر است بگویم تنها شعری است که در آن عرفان سکولار شده است و عُرفی

وقتی منوچهری می‌گوید: «خیزید و خز آرید که هنگام خزان است/ بادِ خنک از جانبِ خوارزم وزان است» این «خها و «زهایی که تکرار می‌شود، در گوش من حالت کشاله شدن باد و برگ‌ها را منعکس می‌کند

همه چیز مغلوب زیبایی است و فرمانروای نهایی تاریخْ هنر است و جمال: پَرِ طاووسْ بر اوراقِ مصاحف دیدم گفتم: این منزلت از قدرِ تو می‌بینم بیش گفت: خاموش! که هرکس که جمالی دارد هرکجا پای نهد دست ندارندش پیش

تصور خودم برین است که حرف تکراری دیگران در آن وجود ندارد، دستِ کم از این چشم‌اندازی که من به موضوع نگریسته‌ام، وگرنه حق با کسی است که گفت: «در زیرِ آسمانِ کبود هیچ چیزِ تازه‌ای وجود ندارد».

شعر هنر زبان است و نوعی معماری کلام،

«شاعران به زبان تعلّق دارند نه به جهان».

مهدی اخوان ثالث در موردِ حافظ می‌گفت: «خواجه با همه «جمعُ المال» بوده است و از هرکه هرچه را می‌پسندیده برداشته است.» الیوت گفته است: «شاعرِ خام، تقلید می‌کند و شاعرِ پخته می‌رباید.»

به همین دلیل، شعری که نتوان هیچ‌یک از اجزای آن را، جز در تجربه واحدِ گوینده‌اش تعقیب کرد، پیش از خداوندِ خویش خواهد مُرد.

حافظ که در دوصدایی او فردوسی و مولوی هردو حضور دارند: از یک سو ذهنیت خردگرای این‌جهانی فردوسی است و از سوی دیگر اندیشه خردستیزِ آن‌جهانی مولانا.

ای فراموشی کجایی تا به فریادم رسی باز اندوهِ دلِ غم‌پرورم آمد به یاد

همه خودکامگانِ تاریخ مغلوبِ هنر بوده‌اند، چه دانسته باشند و چه ندانسته باشند. لشکری که حافظ با هنر خویش علیه خودکامگی و ریاکاری برانگیخته است از لحظه انتشارِ نخستین شعرهایش تا همین لحظه که ما خوانندگان دیوانِ او هستیم، تا هر لحظه‌ای که انسانی در روی کره زمین یا یکی از کراتِ دیگر زندگی کند و سعادت فهم سخنِ خواجه شیراز را داشته باشد، یعنی زبان فارسی بداند، این لشکر همچنان تیغِ آخته و چیره بر استبداد و ریا، بی هیچ خستگی در کار خویش است: از کران تا به کران لشکرِ ظلم است ولی از ازل تا به ابد فرصتِ درویشان است

جامعه ایرانی بعد از اسلام در طول تاریخ ده‌دوازده قرنی‌اش دو آسیبِ بزرگ دیده که هنوز هم در عوارض ذاتی همان آسیب‌ها گرفتار است و به این زودی هم راه نجاتی برای این جامعه نمی‌توان یافت؛ که درین دایره صاحبنظران حیرانند. ریا و خودکامگی دو ضربه‌ای بوده که بر پیکر اجتماع ما خورده است و ما هنوز هم زیرِ ضرباتِ دردناک ریا و دیکتاتوری به سر می‌بریم و از آنجا که با ریا و محیط ریازده و دیکتاتوری و محیط دیکتاتوری‌زده متولّد می‌شویم و با عوارض ریا و دیکتاتوری زندگی می‌کنیم و در سایه همان می‌میریم و نسل‌های پی‌درپی ایرانی متولّد می‌شوند و می‌پژمرند و می‌میرند کسی کمتر متوجّه زیان‌های ریا و دیکتاتوری می‌شود و آنها که می‌شوند یا به زبان هنر اعتراض خود را بیان می‌کنند و یا به زبان سیاست.