بریده‌هایی از کتاب منتخب مثنوی دفتر اوّل

عاشقم بر قهر و بر لطفش به جِدّ بوالعجب، من عاشق این هر دو ضِدّ

اگر صد بار، قضاها، قصد جان ما کنند، خود نیز درمان ما کنند.

گرچه آدمی دارای اختیار است و این موهبت را خداوند بر او گرامی داشته و بخشیده است، امّا در مقابل تقدیر و قضای الهی، ما به مانند کودکی دست و پا بسته در شکم مادریم.

وصل جویی بعد از آن واصل شوی شکر نعمت، نعمتت افزون کند کفر نعمت، از کَفَت بیرون کند

بس گریزند از بلا سوی بلا بس جهند از مار سوی اژدها

تشنگان گرآب جویند از جهان آب، جوید هم به عالَم تشنگان

هر که عاشق دیدی‌اش معشوق دان کو به نسبت هست هم این و هم آن

ای شده اندر سفر با صد رضا خود به پای خویش، تا سوءالقضا ای کسی که با شادمانی و رضایت، قصد سفری می‌کنی، هیچ چشم بینا به راه داری که تو را آن ره، به خوشبختی می‌رساند یا این‌که به پای خویش به نابودی می‌کشاند؟

ما سمعیم و بصیریم و خوشیم با شما نامحرمان ما خامشیم تمام اجزای عالم، ذکر پروردگار می‌گویند. و آنی از آن ساکت و غافل نیستند. گیاهان و درختان، آسمان و زمین، دریا و رود، باد و باران، همه در فرمان و تسبیح او هستند.

روز قیامت از ما خواهند پرسید که چه همراه آورده‌ای؟ هدیه‌ات کو؟ آیا چیز قابلی به همراه آورده‌ای که آبرویت را این‌جا برگزار کند؟ یا نکند فکر کردی که خبری از قیامت نیست و تو هرگز به سوی ما باز نخواهی گشت! یادت می‌آید ای انسان، که از نادانی، مُنکر روز رستاخیز بودی و امروز از آشپزخانة الهی، جز خاک و خاکستر به همراه نداری؟!

باز استادی که او نحوی بُوَد جان شاگردش از او نحوی شود باز استادی که او محو ره است جان شاگردش ازو محو شه است زین همه انواع دانش روز مرگ دانش فقر است ساز راه و برگ هرگونه دانشی که فساد نیاورد، قابل‌احترام است. اما بعضی از دانش‌ها هستند که قابل‌استفاده‌اند، اما در قالبی خشک و خشکیده، که پَرِ پرواز را نیاموخته‌اند. آن‌چه ما با خود از این دنیا می‌بریم عشق خالصانه به خداوند و بندگانش و نیز دانشی است که یا به حکمت قلبی است و یا کسبی، که آن‌هم اگر با عشق نباشد، داستان «نحوی» ما می‌شود که اکنون به سراغش می‌رویم. فراموش نشود که استاد نحوی، شاگرد نحوی تربیت می‌کند و استاد عشق، شاگرد عشق می‌پرورد!

در این اشعار آن‌چه مدنظر حضرت مولاناست آن است که هنگامی که ما هرچند کوچک و ناتوان و کم‌بضاعت به نزد خداوند متعال روی آوریم، او آن‌چنان با کرم و مهربانی به سوی ما قدم برداشته و در آغوش‌مان می‌گیرد که چه بخواهیم و چه نخواهیم، بزرگ می‌شویم، محترم می‌شویم، دلگرم می‌شویم و فرصت‌هایی را مزه می‌کنیم که دیگر بوی نان و گل، آتش بیابان را از یادمان می‌برد. اما باید نگاهبان خوبی باشیم که او نگهدار و هدایت‌کننده کسی است که هر دم، از او هدایت و حمایت بخواهد.

من برین در، طالب چیز آمدم صدر گشتم چون به دهلیز آمدم آب آوردم به تحفه بهر نان بوی نانم بُرد تا صدر جَنان رَستم از آب و زِ نان همچون مَلَک بی‌غرض گردم برین در، چون فلک

بهر نان شخصی سوی نانوا دوید داد جان، چون حُسن نانبا را بدید بهر فُرجه شد یکی تا گلستان فرجة او شد جمال باغبان همچو اعرابی که آب از چَه کشیدِ آب حیوان از رخ یوسف چشید رفت موسی کآتش آرد او به دست آتشی دید او که از آتش برست جِست عیسی تا رَهَد از دشمنان بردش آن جُستن به چارم آسمان دام آدم خوشهٔ گندم شده تا وجودش خوشه مردم شده

بهر نان شخصی سوی نانوا دوید داد جان، چون حُسن نانبا را بدید بهر فُرجه شد یکی تا گلستان فرجة او شد جمال باغبان همچو اعرابی که آب از چَه کشیدِ آب حیوان از رخ یوسف چشید رفت موسی کآتش آرد او به دست آتشی دید او که از آتش برست جِست عیسی تا رَهَد از دشمنان بردش آن جُستن به چارم آسمان دام آدم خوشهٔ گندم شده تا وجودش خوشه مردم شده

چیست آن کوزه؟ تن محصور ما اندرو آب حواس شور ما ای خداوند این خم و کوزة مرا در پذیر از فضل اللهُ اشتَری کوزه‌ای با پنج لولة، پنج حس پاک دار این آب را از هر نَجِس تا شود زین کوزه مَنفَذ سوی بحر تا بگیرد کوزة من خوی بَحر تا چو هدیه پیش سلطانش بَری پاک بیند باشدش شه مشتری بی‌نهایت گردد آبش بعد از آن پُر شود از کوزة من صد جهان

) هر که خواهد هم‌نشینی با خدا کو نشین اندر حضور اولیا از حضور اولیا گر بگسلی تو هلاکی زان‌که جزوی نه کلی چون شوی دور از حضور اولیا در حقیقت گشته‌ای دور از خدا

یا رب آن تمییز ده ما را بخواست تا شناسیم آن نشانِ کج ز راست صدهزاران دام و دانه است ای خدا ما چو مرغان حریص بی‌نوا دَم به دَم پا بسته دام نُویم هر یکی گر باز و سیمرغی شویم می رهانی هر دَمی ما را و باز سوی دامی می‌رویم ای بی‌نیاز تو بزن یا ربنا آب طهور تا شود این نار عالم جمله نور

در تو نمرودی است آتش در مرو رفت خواهی اوّل ابراهیم شو کاملی گر خاک گیرد زر شود ناقص ار زر بُرد خاکستر شود چون قبول حق بُوَد آن مرد راست دست او در کارها دست خداست جهل آید پیش او دانش شود جهل شد علمی که در ناقص رود

در ترازو، جو رفیق زر شدست نَی از آن‌که جو زر گوهر شدست