بریده‌هایی از کتاب تفسیر نمونه (جلد اول)

آن کس که زمین را بستر شما، و آسمان (جوّ زمین) را همچون سقفی بالای سر شما قرار داد؛ و از آسمان آبی فرو فرستاد؛ و به وسیله آن، میوه‌ها را پرورش داد؛ تا روزی شما باشد، بنابراین، برای خدا همتایانی قرار ندهید، در حالی که می‌دانید (هیچ یک از آنها، نه شما را آفریده، و نه روزی می‌دهند) .

«شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد، نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمّد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانی بود که سوره حمد نازل شد» !

توجه به این نکته لازم به نظر می‌رسد که: ما در همه جا بسم اللّه می‌گوئیم، چرا بسم الخالق یا بسم الرازق و مانند آن نمی‌گوئیم؟! نکته این است: «اللّه» ـ چنان که به زودی خواهیم گفت ـ جامع‌ترین نام‌های خدا است و همه صفات او را یک جا بازگو می‌کند، اما نام‌های دیگر اشاره به بخشی از کمالات او است، مانند خالقیت، رحمت و مانند آن.

هنگامی که می‌گوید: «إِیاک نَعْبُدُ» خداوند بزرگ می‌گوید: بنده‌ام راست می‌گوید، تنها مرا پرستش می‌کند، من شما را گواه می‌گیرم بر این عبادت خالص ثوابی به او می‌دهم که همه کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.

مومنان راستین با گفتن بسم اللّه الرحمن الرحیم در آغاز کارها، دل از همه جا بر می‌کنند و تنها به خدا دل می‌بندند، از او استمداد و یاری می‌طلبند، خداوندی که رحمتش فراگیر است، و هیچ موجودی از آن، بی‌نصیب نیست.

درست است که خواندن قرآن به هر حال ثواب دارد، ولی ثواب اصلی و اساس و آثار سازنده هنگامی خواهد بود که مقدمه‌ای برای اندیشه و عمل باشد.

توحید افعال آن است که تنها موثر حقیقی را در عالم او بدانیم (لا مُؤَثِّرَ فِی الْوُجُودِ إِلاَّ اللّهُ) نه این که عالم اسباب را انکار کنیم و به دنبال سبب نرویم بلکه معتقد باشیم هر سببی هر تأثیری دارد، به فرمان خدا است، او است که به آتش، سوزندگی، و به خورشید درخشندگی و به آب حیات‌بخشی داده است. ثمره این عقیده آن است که انسان تنها متکی به «اللّه» خواهد بود،

۱ ـ «بِسْمِ اللّهِ» سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار به ما می‌آموزد. ۲ ـ «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمینَ» درسی است از باز گشت همه نعمت‌ها و تربیت همه موجودات به «اللّه» ، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاکش سرچشمه می‌گیرد. ۳ ـ «الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» این نکته را بازگو می‌کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایه رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می‌دهد. ۴ ـ «مالِک یوْمِ الدِّینِ» توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم. ۵ ـ «إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعینُ» ، توحید در عبادت و توحید در نقطه اتکاء انسان‌ها را بیان می‌کند. ۶ ـ «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» بیانگر نیاز و عشق بندگان به مساله هدایت و نیز توجهی است به این حقیقت که هدایت‌ها همه از سوی او است!

دوازده پیمان خدا با یهود چه بود؟ آن گونه که از آیات قرآن استفاده می‌شود این پیمان همان پرستش خداوند یگانه، نیکی به پدر و مادر، بستگان، یتیمان، و مستمندان، و خوشرفتاری با مردم، بر پا داشتن نماز، ادای زکات، دوری از اذیت و آزار، و خونریزی بوده است.

فاسقان کسانی هستند که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، می‌شکنند؛ و پیوندهائی را که خدا دستور داده بر قرار سازند، قطع نموده، و در روی زمین فساد می‌کنند؛ اینها زیانکارانند.

«به خدا سوگند از محمّد سخنی شنیدم که نه شباهت به گفتار انسان‌ها دارد و نه پریان وَ إِنَّ لَهُ لَحَلاوَةً، وَ إِنَّ عَلَیهِ لَطَلاوَةً وَ إِنَّ أَعْلاهُ لَمُثْمِرٌ وَ إِنَّ أَسْفَلَهُ لَمُغْدِقٌ، وَ إِنَّهُ یعْلُو وَ لایعْلی عَلَیهِ: «گفتار او شیرینی خاص، و زیبائی مخصوصی دارد، بالای آن (همچون شاخه‌های درختان برومند) پر ثمر، و پائین آن (مانند ریشه‌های درختان کهن) پرمایه است، گفتاری است که بر همه چیز پیروز می‌شود و چیزی بر آن پیروز نخواهد شد» .

تنها سوره «توبه» است که بسم اللّه در آغاز آن نمی‌بینیم؛ چرا که سوره «توبه» با اعلان جنگ به جنایتکاران «مکه» و پیمان‌شکنان آغاز شده، و اعلام جنگ با توصیف خداوند به «رحمان و رحیم» سازگار نیس

۳ ـ مرا به «ثنا و طاعت» یاد کنید، تا شما را به «ثنا و نعمت» یاد کنم. ۴ ـ مرا در «دنیا» یاد کنید تا شما را در «جهان دیگر» یاد کنم. ۵ ـ مرا در «خلوتگاه‌ها» یاد کنید تا شما را در «جمع» یاد کنم. ۶ ـ مرا به «هنگام وفور نعمت» یاد کنید، تا شما را در «سختی‌ها» یاد کنم. ۷ ـ مرا به «عبادت» یاد کنید، تا شما را به «کمک» یاد کنم، شاهد این سخن جمله «إِیاک نَعْبُدُ وَ إِیاک نَسْتَعین» است.

در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم: رَنَّ إِبْلِیسُ أَرْبَعَ رَنّاتٍ أَوَّلُهُنَّ یوْمَ لُعِنَ، وَ حِینَ أُهْبِطَ إِلَی الأَرْضِ، وَ حِینَ بُعِثَ مُحَمَّدٌ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله عَلی حِینِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ، وَ حِینَ أُنْزِلَتْ أُمُّ الْکتاب: «شیطان چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد، نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت محمّد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله بعد از فترت پیامبران بود، و آخرین بار زمانی بود که سوره حمد نازل شد» !

آنگاه، قرآن در آیه بعد به این واقعیت اشاره می‌کند که نفاق در واقع یک نوع بیماری است، انسان سالم یک چهره بیشتر ندارد، هماهنگی کامل در میان روح و جسم او حکمفرما است؛ چرا که ظاهر و باطن، روح و جسم همه مکمل یکدیگرند.

تنها ذات اللّه قابل اعتماد و ستایش است، و لیاقت این دارد که انسان او را در همه چیز تکیه گاه خود قرار دهد. این تفکر و اعتقاد، انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند می‌دهد، حتی اگر به دنبال عالم اسباب می‌رود نیز به فرمان او است یعنی در لابلای اسباب، قدرت خدا را که «مسبّب الاسباب» است مشاهده می‌کند.

هنگامی که بنده می‌گوید: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» ، خداوند بزرگ می‌فرماید: بنده‌ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر برکت کنم.

أَللّهُمَّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَک وَ بِحَمْدِک رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ لِی إِنَّک خَیرُ الْغافِرِینَ. أَللّهُمَّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَک وَ بِحَمْدِک رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَارْحَمْنِی إِنَّک خَیرُ الرّاحِمِینَ. أَللّهُمَّ لا إِلهَ إِلاّ أَنْتَ سُبْحانَک وَ بِحَمْدِک رَبِّ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَتُبْ عَلَیَّ إِنَّک أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِیمِ: «پروردگارا! معبودی جز تو نیست، پاک و منزهی، تو را ستایش می‌کنم، من به خود ستم کردم مرا ببخش که بهترین بخشندگانی. خداوندا! معبودی جز تو نیست، پاک و منزهی، تو را ستایش می‌کنم، من به خود ستم کردم بر من رحم کن که بهترین رحم کنندگانی. بار الها! معبودی جز تو نیست، پاک و منزهی، تو را حمد می‌گویم، من به خویش ستم کردم، رحمتت را شامل حال من کن و توبه‌ام را بپذیر که تو تواب و رحیمی» .

«تفسیر» در لغت یعنی برگرفتن نقاب از چهره!

مَنْ ماتَ بِغَیرِ وَصِیةٍ ماتَ مِیتَةً جاهِلِیةً: «کسی که بدون وصیت از دنیا برود مرگ او مرگ جاهلیت است» .