بریده‌هایی از کتاب در جست و جوی روش

پیچیدگی حوادث و فرایندهای جهان صرفا به این معنا نیست که به لحاظ تکنیکی دسترسی به آن‌ها سخت باشد (هرچند اغلب این میزان از پیچیدگی وجود دارد) . بلکه علاوه بر این، جهان پیچیده است؛ زیرا پیچیدگی حوادث و فرایندهای آن لزوماً فراتر از ظرفیت ما برای فهم آن‌هاست. بدون شک ساختارهای محدود را می‌توان شناخت، اما ادعای من این است که کلیت جهان هرگونه تلاش برای توضیح کلّی و منظم آن را به چالش می‌کشد. نمی‌توان کلیت جهان را با به کارگیری محاسبه‌های روش‌مند فهمید.

چیزها در حال حرکت هستند. با این وجود، پس از یک قرن فعالیت علوم اجتماعی، میراثی از «روش‌های تحقیق» به ما رسیده است که تمایل دارد با این تصور عمل کند که قرار است جهان در قالب مجموعه‌ای از فرایندهای مشخص، دقیق و کم‌و‌بیش قابل شناسایی به‌خوبی فهمیده شود.

در پاسخ به چنین تصوراتی دربارۀ اهمیت پیروی از قواعد روش‌شناختی دو نکته را بیان می‌کنم. نخستین نکته خلاف شهود است. این‌که روش‌ها، قواعد آن‌ها و -حتی بیش‌تر از آن‌ها- به‌کارگیری روش‌ها نه‌تنها واقعیت را توصیف می‌کنند بلکه به تولید واقعیتی که در مقام توصیف آن‌اند کمک می‌کنند. در جای خود، دلایل بیان چنین نظری را به‌دقت موشکافی خواهم کرد. اما در این‌جا اجازه دهید صرفاً بگویم کار سنگین و فراوان در تاریخ علم و علوم اجتماعی به این استدلال سروشکل داده است. شاید باز هم خلافِ شهود باشد اما می‌گویم که اگر روش‌ها تمایل دارند تا واقعیتی را که در مقام توصیف آن‌ هستند تولید کنند، این امر می‌تواند مضر باشد (هرچند لزوماً چنین نیست) . باز هم در جای مناسب خود به‌تفصیل این استدلال را شرح می‌دهم. اما مهم این است که اگر این دو ادعا صحیح باشند، آن‌گاه اثرات عمیقی بر فهم ما از ماهیتِ تحقیق خواهند گذاشت.

خودِ روش‌های استاندارد تحقیق آن‌قدرها هم مسئله‌برانگیز نیستند بلکه مسئله ارزش‌مداری‌ای است که در گفتمانِ روش به آن‌ها ضمیمه شده است. اگر «روش‌های تحقیق» مجاز به ادعای هژمونی و یا (بدتر از آن) انحصار روش‌شناختی باشند -و من فکر می‌کنم که در جاهایی چنین تلاشی داشته‌اند-، آن‌گاه نسبت ما با این روش‌ها مَثَلِ شورشی‌ای است که در میان چراغ‌های راهنمایی متعددی محبوس شده‌ است؛ چراغ‌هایی که تردد را محدود کرده و فرمان صادر می‌کنند. این چراغ‌ها به ما می‌گویند که هنگام تحقیق چگونه باید ببینیم و چه باید بکنیم. در حالی که باید گفت قواعدی که بر ما اعمال می‌شود، شامل مجموعه‌ای از پیش‌فرض‌های اروپایی‌-‌آمریکایی است که غیر ضروری بوده و به لحاظ تاریخی مختص به یک دوره خاص‌اند.

این‌ طور نیست که روش‌های استاندارد تحقیق یک‌سره غلط باشند. این روش‌ها مهم هستند و احتمالاً مهم نیز خواهند ماند. از همین روست که می‌گویم دنبال تلقی‌ای گسترده‌تر و پرثمرتر، و در عین حال متفاوت، از روش هستم.

مسئله نه کمبود تکثر در عمل به روش، که تظاهر هژمونیک و سلطه‌طلبانه خوانش‌ها و تلقی‌های خاصی از روش‌هاست.

به‌طور قطع به تفکر جدی دربارۀ رابطۀ ما با هر آن‌چه می‌شناسیم نیاز داریم و باید بپرسیم که روند شناخت یک چیز تا چه اندازه باعث به وجود آمدن آن چیز می‌شود. هم‌چنین به‌عنوان مسئله‌ای که همه‌جا جاری است، باید باجدیت بپرسیم که آیا استعاره‌ای که به آن نیازمندیم «شناختن» است؟ یا شاید باید بپرسیم که چه زمانی به استعارۀ «شناختن» نیازمندیم؟ شاید دانشگاه‌ها نیازمند استعاره‌های دیگری برای فعالیت‌های خود باشند و یا شاید فعالیت‌های دیگری نیاز داشته باشند.

اگر می‌خواهیم دربارۀ پیچیدگی‌های واقعیت فکر کنیم، آن‌گاه باید به خودمان بیاموزانیم که به شیوه‌های جدیدی فکر کنیم، تمرین کنیم، رابطه برقرار کنیم و بشناسیم. لازم است به خودمان بیاموزانیم که برخی از واقعیت‌های جهان را با روش‌های غیر معمول یا ناشناخته در علوم اجتماعی بشناسیم.

بخش‌هایی از جهان در قالب قوم‌نگاری‌ها، تاریخ‌ها و آمار‌های ما قرار می‌گیرند، اما بخش‌های دیگر چنین نیستند و اگر هم چنین بشوند، هنگامی است که برای واضح شدن کج و معوج شده‌اند. این مشکلی است که من می‌خواهم با آن دست و پنجه نرم کنم. اگر بخش قابل توجهی از جهان مبهم، پراکنده یا غیر دقیق، لغزنده، احساساتی، بی‌ثبات و گذرا، گریزان یا غیر مشخص باشد و مانند موم تغییر کند و یا واقعاً هیچ الگویی نداشته باشد، آن‌گاه چه جایی برای علوم اجتماعی باقی می‌ماند؟ چگونه می‌توانیم برخی از واقعیت‌هایی را به دست آوریم که اکنون به آن‌ها دسترسی نداریم؟ آیا می‌توانیم آن‌ها را به‌خوبی بشناسیم؟ آیا اصلا باید آن‌ها را بشناسیم؟ آیا «دانستن» همان استعاره‌ای است که به آن نیازمندیم؟ و اگر چنین نیست، چگونه می‌توانیم با آن‌ها رابطه برقرار کنیم؟

بی‌شک برخی چیزهای این جهان را می‌توان مشخص و معین کرد. توزیع درآمدها، انتشار جهانی گاز CO۲، مرزهای کشورها و شرایط قراردادها انواعی از واقعیت‌های عجالتاً باثباتی هستند که علوم طبیعی و اجتماعی به شکل کم‌و‌بیش مؤثری با آن‌ها سر و کار دارند. اما در کنار چنین پدیده‌هایی، جهان به شکل‌های کاملا متفاوتی نیز در هم بافته شده است. استدلال من این است که روش‌های پژوهش دانشگاهی واقعا به این‌ شکل‌ها دست پیدا نمی‌کنند. پس آن بافته‌هایی که از دست‌یابی به آن ناتوان‌اند چیستند؟ اگر بخواهیم فهرستی تهیه کنیم، خیلی زود مشخص می‌شود که این فهرست بالقوه پایان‌ناپذیر است. دردها و لذت‌ها، امیدها و بیم‌ها، شهودها و درک‌ها، شکست‌ها و رستگاری‌ها، ناامیدی‌ها و الهام‌ها، جن‌ها و پری‌ها، چیزهایی که می‌سُرند و می‌لغزند، یا آشکار و نهان می‌شوند، تغییر شکل می‌دهند، یا اصلا شکل خاصی ندارند و غیر قابل‌ پیش‌بینی‌ها.

«آلیس گفت امتحان کردنش فایده‌ای ندارد. کسی نمی‌تواند چیزهای غیر ممکن را باور کند. ملکه گفت به‌جرئت می‌گویم که زیاد تمرین نکرده‌اید. وقتی هم‌سن و سال شما بودم، همیشه روزی نیم‌ساعت این کار را می‌کردم. چرا[ فکر می‌کنید کسی نمی‌تواند به چیزهای غیر ممکن اعتقاد داشته باشد ]؟ گاهی اوقات تا قبل از صبحانه به شش چیز غیر ممکن اعتقاد پیدا می‌کردم.» لوئیس کارول، آلیس در سرزمین عجایب

روشْ مجموعه‌ای کم و بیش موفق از روندهای گزارش‌دهی دربارۀ واقعیت مفروض نیست. بلکه اثرگذار است. روش به تولید واقعیت کمک می‌کند. روش چنین کاری را آزادانه و دل‌بخواهانه انجام نمی‌دهد. روشْ ترتیبات و نحوۀ گردآوری چیزها -و تلقی از ترتیبات آن چیزها- را تولید می‌کند که می‌توانستند به صورت دیگری نیز باشند. اما چگونه به چنین چیزی بیندیشیم؟ چگونه از این ایده، که روش مجموعه‌ای تکنیکی (یا اخلاقیاتی خاص) از روندهاست که باید به شیوه‌ای کاملاً مشخص به کار گرفته شود، نجات یابیم؟ چگونه از قانون‌گذاری‌هایی که در کتاب‌های درسی دربارۀ روش می‌شود نجات یابیم؟ چگونه از تلقی‌های کامل‌شده و بسته‌شدۀ موجود از روش خلاص شویم؟ چگونه از قطعیت‌های بدون تردید متافیزیکی اروپایی‌-‌آمریکایی فاصله بگیریم؟