بریده‌هایی از کتاب سیره تربیتی پیامبران؛ حضرت یوسف (ع)، جلد اول

در علم اخلاق و روایات معصومان‌علیهم‌السلام سفارش شده است: «اگر غضبناک شدی، چنانچه ایستاده‌ای، بنشین! اگر نشسته‌ای، برخیز!» یا «وضو بگیر و آبی به صورت بزن! بگذار آتش غضب فروکش کند! در آن لحظه تصمیم نگیر!»

ولی چه باید کرد که انسان مقداری از توانش را به‌کار می‌گیرد، ولی شیطان تمام توانش را به‌کار گرفته است؛ ازاین‌رو نمی‌تواند بر شیطان غلبه کند. دغدغهٔ مقابله با شیطان برای ما هر لحظه و دائمی نیست، درصورتی‌که عداوت شیطان، عداوتی عظیم و همیشگی است؛ به همین جهت بسیاری از اوقات زمین می‌خوریم، ولی کسانی که باور کردند شیطان دشمن آشکار و قسم‌خورده است و مراقب او هستند بر او غلبه می‌کنند و اگر گاهی هم ضربه‌ای بخورند به‌سرعت با توبه و اعمال صالح جبران می‌کنند.

گاهی شخصی خصوصیت بدی دارد، اما انسان باید برای خصوصیات خوبش، به او محبت کند.

انسان‌ها وقتی در امر ناشایستی کنار هم قرار می‌گیرند و با هم گفت‌وگو می‌کنند، به هم جرئت و جسارت می‌دهند. همین مسئله باعث می‌شود که قبح آن کار ناشایست فروریزد. در کارهای خیر نیز همین‌گونه است. وقتی جمعی کنار هم قرار می‌گیرند، انجام کار شایسته، آسان‌تر می‌شود. برادران یوسف نیز با هم جمع می‌شدند و یکی می‌گفت: (أُقْتُلُوهُ) (او را بکشید). دیگری می‌گفت: (أَوِ اطْرَحُوهُ) (یا او را در بیابان رها کنید). به همین ترتیب، جرئت پیدا می‌کردند و میزان قبح آن کارهای ناشایست، ریخته می‌شد. همین امر نشان می‌دهد که اگر جمع و گروهی تشکیل شود و در رأس آن، راهنمایی الهی نباشد؛ این گروه آرام‌آرام به فساد کشیده می‌شود.

ازآنجاکه ما دنبال شیطان در بیرون از وجود خودمان هستیم، خیالمان از خودمان راحت است؛ درصورتی‌که شیطان تصرف خود در انسان را از مراتب خطورات درونی انسان آغاز می‌کند و انسان القائات درونی خود را غیر و بیگانه نمی‌بیند. خطورات یعنی آنچه به ذهن انسان می‌آید و نقشه‌هایی که در درونش می‌کشد؛ انسان اینها را کار و نقشه و حرف خودش می‌بیند، نه شیطان؛ ازاین‌رو احساس نمی‌کند که این ذهنیات از شیطان است تا مقاومت کند و در برابرش بایستد. سبب وادادگی انسان در برابر شیطان همین مسئله است.

دربارهٔ نوح نبی‌علیه‌السلام گفته شد که او را تا سرحد مرگ می‌زدند، به‌گونه‌ای که از هوش می‌رفت و گاهی سه روز از شدت ضرباتی که زده بودند، به هوش نمی‌آمد و فکر می‌کردند او را کشته‌اند. با این حال وقتی بلند می‌شد، می‌گفت: خدایا، قوم من جاهل هستند، آن‌ها را بیامرز! اولین دعای آن‌ها این بود که خدایا، این مردم نمی‌فهمند! انبیای الهی به ما صبوری و رفتار با دیگران را می‌آموزند.

نکته‌ای تربیتی است که باید سعی کنیم پرده‌های حیا در مورد خطاکاران دریده نشود و حالتی از شرم و حیا در بین افراد باقی بماند.

از این مطلب نتیجه گرفته می‌شود که اگر انسان در جمعی قرار گرفت که بر کار ناصحیحی اتفاق کرده‌اند و او نمی‌تواست جلوی آن را بگیرد، نباید ساکت شود؛ بلکه باید آن را تا جایی که می‌تواند تخفیف و میزان گناه را کاهش دهد.

اگر انسان به چیزی بدبین شود، رفتارهای عادی را نیز بد می‌بیند. این یکی از خطراتی است که بین روابط ما شکل می‌گیرد. اگر به کسی بدبین شویم، خوبی‌هایش را هم بد می‌بینیم

خداوند متعال انسان را به‌گونه‌ای قرار داده که اولاً شیطانِ هرکسی در حدِ وجودی اوست، نه بالاتر و بلکه به‌گونه‌ای است که اگر انسان اراده کند و قوایش را به‌کار بگیرد به‌یقین بر او غلبه می‌کند.

نقل شده است که در لحظه آخر، وقتی می‌خواستند یوسف‌علیه‌السلام را به چاه بیندازند، بعضی از برادران به‌ویژه یکی از آنان بسیار منقلب شد و خواست مانع این کار شود. برادران دیگر گفتند عیب ندارد، اما یوسف دیگر فهمیده است که می‌خواهیم با او چه کنیم، اگر نزد پدر بازگردد همه را برای او خواهد گفت و نمی‌توانیم جواب‌گو باشیم. آن برادر نیز چاره‌ای ندید و راضی به این کار شد. وقتی انسان در آستانهٔ کار بدی قرار گرفت، همین باعث می‌شود که تحت‌فشار قرار گیرد و آن کار را تا پایان انجام دهد؛ بنابراین باید از ابتدا جلوی ورود یا شرکت در خلاف را گرفت. انسان نباید فکر کند، این مقدار شراکت در خلاف چیزی نیست. وقتی وارد شود، شریک جرم می‌شود و آشکار شدن آن برای او نیز جرم و رسوایی است و به همین دلیل مجبور می‌شود تا آخر با آن‌ها همراه شود.

«من گاهی بعضی از بچه‌هایم را عمداً روی پایم می‌نشاندم، با اینکه این تکلیف من نبود و شأن آن فرزند نیز این نبود، اما این کار را می‌کردم که همان داستان یعقوب‌علیه‌السلام و یوسف‌علیه‌السلام و برادران او اتفاق نیفتد». یعنی امام‌علیه‌السلام دربارهٔ بعضی از فرزندانشان که زمینهٔ حسادت در آن‌ها وجود داشت، توجه ویژه‌ای می‌کرد تا به گناه و خطا نیفتند.

وعدهٔ الهی به تکرار تمام سنت‌های پیشین، در امت خاتم می‌تواند فرصتی را ایجاد کند که با تبیین زندگی و حوادث امت‌های گذشته و نحوهٔ برخورد صحیح انبیا در رفع مشکلات، انسان مسلمان عمری طولانی به وسعت تاریخ انسانی بیابد و با آمادگی کامل حوادث را پیش‌بینی کند و راه برون‌رفت صحیح از آن‌ها را تشخیص دهد و با عبرت از سرگذشت کسانی که انتخاب غلط کرده‌اند، از تکرار عمل غلط آن‌ها و ابتلا به سرگذشت ذلت‌بارشان مصون و محفوظ بماند.

یک نکته این است که نباید قبایح را به‌صورت آشکارا بیان کرد؛ زیرا این پرده‌دری باعث می‌شود برای دیگران نیز قبح آن فروبریزد و امکان انجام آن برای آن‌ها تداعی شود.

در روایت آمده است: «اگر کسی خود را از تفریح دور کرد، مانند مرکبی است که زخمی می‌شود و این مرکب دیگر او را به مقصد نمی‌رساند».

ما باید بدانیم به زبان آوردن برخی از مسائل و حساسیت داشتن دربارهٔ آن‌ها، باعث می‌شود بعضی از وقایع اتفاق بیفتد. در روایت آمده است که اگر چیزی به ذهن رسید که خوب نبود، به زبان نیاورید؛ زیرا به زبان آوردن، در تحقق آن تأثیر دارد.

شیطان تک‌تک انسان‌ها را تجزیه و تحلیل می‌کند تا بفهمد بهترین نقطه برای تصرف کدام است. پس از اینکه توانست نقطه‌ای را بیابد، بسیار آرام و بدون اینکه انسان حساس شود، از آن نقطه نفوذ کرده و کم‌کم آن را توسعه می‌دهد و عمیق می‌کند.

ده برادرِ هم‌خون برای کشتن یوسف‌علیه‌السلام متفق شدند و یوسف‌علیه‌السلام را در چاه انداختند، سپس اسیر شد، عبد شد، فروخته شد، سالیان درازی دور از پدر بود، پدر آن‌گونه در فراق او اشک ریخت و آن‌ها هجده سال چیزی نگفتند! حسادت، انسان را تا این مرحله می‌کشاند و تا این اندازه کشش دارد!

تدریجی بودن وسوسه‌های شیطان برای گناهان بزرگ قرآن این گفت‌وگوها را در یک آیه بیان می‌کند، اما این گفت‌وگوها و رسیدن به نتیجه و تصمیم‌گیری، چند سال به‌طول انجامید. آن‌ها سال‌ها حرص می‌خوردند و کینهٔ بیشتری پیدا می‌کردند. کینه و حسد آرام‌آرام در وجودشان نهادینه شد تا جایی که قبح عمل ریخت و ده برادر با همدیگر اتفاق کردند که در مقابل پدر بایستند و سرانجام تصمیم به قتل یوسف‌علیه‌السلام بگیرند.

دیدگاه اشتباهی وجود دارد که می‌گوید: «هدف وسیله را توجیه می‌کند»؛ هدف عالی است، اما وسیله غلط است. در نگاه الهی وسیله مسیر هدف و جزئی از هدف است. هدف وسیله را توجیه نمی‌کند؛ بلکه خود وسیله نیز برای ما هدف است و موضوعیت دارد.