بریده‌هایی از کتاب میرزا ملکم خان ناظم الدوله و نظریه پردازی مدرنیته ایرانی

از آنجا که عباس میرزا و دستگاه حکومت آذربایجان با چهره خشن مدرنیته برخورد کرده بودند، راه چاره واپس‌ماندگی ایران را که در میدان جنگ نمایان شده بود، بیشتر در اصلاحات نظامی یافتند. تغییر آیین رزم و آموزش سنّتی ارتش، ایجاد صنایع نظامی، استخراج معادن، برپاکردن صنایع ریسندگی و بافندگی، ترجمه کتاب‌هایی در زمینه دانش و نجوم و ریاضیات و فرستادن محصل به اروپا از جمله این کارها بود. در این اصلاحات که گام نخست به‌سوی نوسازی بود، نقش و رهبری و اندیشه تابناک قائم مقام فراهانی انکارناپذیر است.

شکست دربرابر سپاهیان روس تأثیری ژرف بر اندیشه و روحیه ایرانیان داشت. از یک‌سو آنان با روابط بین‌الملل و دیپلماسی نوین آشنا شدند، و ایران به‌عنوان مهره‌ای حساس در مسأله شرق در مرکز توجه سیاست جهانی قرار گرفت. از دیگرسو، روحیه بسیاری از دولتمردان فروکاهید و نوعی عقده حقارت و ترس دربرابر قدرت‌های غربی در آنان پدید آمد که عوارض سیاسی و اجتماعی ناگواری درپی داشت. چنین روحیه‌ای بود که مداخله بیگانگان را در امور کشور آسان ساخت و از آن پس بسیاری از مردم به مدرنیته در رابطه سلطه نگریستند، نه به‌صورت پدیده‌ای نوین که باید با آمادگی و هشیاری با آن روبرو شد.

مدرنیته در ایران سه مرحله حیرت، شیفتگی و شک پدید آورد.

مدنیت نو غربی، پدیده‌ای پویا و بی‌آرام است. از این‌رو نمی‌تواند بدون برخورد با موانع سنّتی که در ذات خود ایستا و ثابتند، ازجمله با دین و تعالیم ابدی آن به راه خود ادامه دهد، مگر آن‌که از هر دو آنها یعنی مدنیت نو و دین و سنت تعبیری ویژه و همساز به دست داده شود.

ملکم با اقتباس جزیی تمدن نوین غرب موافق نبود. او در این باره جامع‌نگر بود. چون به دانش و تجربه غرب اعتقادی استوار داشت فکر اقتباس محدود را بنیاد سست و بی‌مایه می‌پنداشت و معتقد بود که «آیین ترقی همه جا بالاتّفاق حرکت می‌کند» و شایسته نیست که بخشی از آن را بگیریم و بخشی را فروگذاریم. وی این قاعده را به نهادهای سیاسی و اداری تعمیم می‌دهد و می‌گوید: «طرح‌های دولتی را یا باید به‌کلی قبول کرد یا باید به کلّی رد نمود». (۸) زیرا این طرح‌ها، بسان چرخ و دنده‌های ساعت به‌هم وابسته است و پاره پاره‌کردن آن، کل دستگاه را از کار می‌اندازد.