معرفی بهترین نویسندگان، داستان‌نویسان و شاعران عرب

نجیب محفوظ (۱۹۱۱ـ۲۰۰۶) روزنامه‌نگار، داستان‌نویس و نمایشنامه‌نویس و تنها برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات ۱۹۸۸ در کشور مصر است. وی یازدهم دسامبر ۱۹۱۱ در شهر قاهره و در خانواده‌ای مسلمان و مذهبی به دنیا آمد. پس از اتمام تحصیلات مدرسه‌ به تحصیل در رشته‌ی فلسفه در دانشگاه مصر مشغول شد. اما علاقه‌ی وی به نوشتن باعث شد که فلسفه را در مقطع کارشناسی‌ارشد رها کند و نویسندگی را دنبال کند. اگرچه پس از پایان تحصیلات دانشگاهی‌اش وارد ادارات دولتی شد و منشی و کارمند و مدیر ادارات و وزارت‌خانه‌های مختلف شد؛ ازجمله مدیر سانسور و مشاور وزیر فرهنگ. محفوظ هفتاد سال از عمر خود را وقف نوشتن ۳۵ رمان، ۳۵۰ داستان کوتاه، ۲۶ فیلم‌نامه، ۷ نمایشنامه و مقالات روزنامه‌ها کرد. حکایت‌های محله‌ی ما از جنجال‌برانگیزترین داستان‌های محفوظ بود که تا مدت‌ها در مصر ممنوع بود. این رمان که حیدر شجاعی آن را به فارسی ترجمه کرده، روایتی تمثیلی از مخالفت با برخی عقاید ادیان است؛ به همین دلیل عده‌ای از بنیادگرایان اسلامی محفوظ را محکوم به مرگ می‌دانستند.

غاده السمان (۱۹۴۲) روزنامه‌نگار، شاعر و رمان‌نویس سوری که از او به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بنیان‌گذاران شعر نو در ادبیات عرب یاد می‌شود. راهنمایی‌های پدرِ غاده و دوستی و خویشاوندی با نزار قبانی باعث شد غاده خوب تربیت و با ادبیات عرب و غرب به‌خوبی آشنا شود. غاده تحصیلات خود را تا مقطع دکتری در رشته‌ی ادبیات انگلیسی ادامه داد. از همان دوران تحصیل سخنرانی‌ها و فعالیت‌های روزنامه‌نگاری خود را آغاز کرد. وی تاکنون ۵ رمان، ۶ مجموعه‌ داستان‌ کوتاه، ۸ دفتر شعر و مجموعه مقالات و آثاری در زمینه‌ی ادبیات مهاجرت و نامه‌های عاشقانه‌ی غسان کنفانی منتشر کرده است. یکی از مشهورترین آثار وی رمان بیروت ۷۵ است. این کتاب علاوه بر روایتی از بحران‌های اجتماعی و سیاسی لبنان، جنگی قریب‌الوقوع را پیش‌گویی‌ می‌کند، ضمن آنکه فضای تصویرشده‌ی بیروت بر مخاطبان تأثیر عمیقی به‌جا گذاشت و همین‌ها باعث استقبال بسیار از آن شد.

محمود درویش (۱۹۴۱ـ۲۰۰۸) ازجمله شاعران فلسطینی است که شعر خود را وقف نهضت مبارزه با اسرائیل کرد. درویش که زاده‌ی فلسطین بود، پس از مدتی به‌همراه خانواده‌اش مجبور به مهاجرت می‌شوند. وی در جوانی سال‌ها عضو سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود. او در نوزده‌سالگی اولین دفتر شعر خود را منتشر کرد. شعرهایی که پیرامون دو موضوع عشق و سیاست بود. درویش در حوزه‌ی روزنامه‌نگاری نیز فعالیت داشت. این شاعر شناخته‌شده‌ی ادبیات مقاومت ۲۲ دفتر شعر دارد که ابتدا در قالب کلاسیک و هرچه پیش رفت در قالب‌های شعری مدرن شعر گفت. زبان ساده و تأثیرگذار وی توجه مخاطبان بسیاری را به خود جلب کرده است. ناداستانِ حافظه‌ای برای فراموشی کتابی خاطره‌گونه است که درویش در باب سرزمین مادری‌اش، فلسطین، که دیگر به تصویری محو در ذهن بدل شده، نوشته است.

یوسف ادریس (۱۹۲۷ـ۱۹۹۱) داستان‌نویس، نمایشنامه‌نویس و روزنامه‌نگار مصری است. ادریس با اینکه در رشته‌ی پزشکی فارغ‌التحصیل شد در حوزه‌ی نویسندگی، بخصوص داستان کوتاه، شناخته‌شده است. وی در سال ۱۹۹۷ موفق به کسب مدال نجیب محفوظ برای رمان شهر عشق و خاکستر شد. محمدحسین میرفخرایی که مجموعه‌داستان یک‌جور اشتباه را به فارسی ترجمه کرده است، درواقع ده داستان‌ از چهار اثر مختلف را انتخاب کرده که همگی پیرامون زندگی مردم عادی و مشکلات اجتماعی آنان است.

ادوارد سعید (۱۹۳۵ـ۲۰۰۳) متفکر و منتقد ادبی و فعال سیاسی بود. سعید در جایی می‌گوید خانواده‌ای که در آن بالیدم معجون عجیبی از عناصر عربی و مسیحی و انگلیسی بود. خودش در اورشلیم زاده شد و در نیویورک از دنیا رفت. وی تحصیلات دانشگاهی‌اش را در پرینستون و هاروارد در ادبیات انگلیسی و تطبیقی به پایان رساند. در پژوهش‌هایش رفته‌رفته به‌ مسائل فرهنگی وارد شد. شرق‌شناسی از تأثیرگذارترین کتاب‌های تاریخی قرن بیستم در دنیا را در سال ۱۹۷۸ نوشت. این کتاب را لطفعلی خنجی به فارسی ترجمه کرده است. ادوارد سعید در کتاب خود نشان می‌دهد که تصویر غرب از شرق کلیشه‌ای و اغلب غیرواقعی است. تصویری که به توجیهی برای استعمار کمک می‌کند. مشخص است که چنین دیدگاهی نه برپایه‌ی شناخت درست بلکه براساس قدرت و سلطه بنا شده است.

محمدحسن عَلوان (۱۹۷۹) رمان‌نویس عربستانی، زاده‌ی ریاض است. او در دانشگاه ریاض و دانشگاه پورتلند مدیریت اطلاعات و ام.بی.ای خواند. رمان سمور علوان نامزد دریافت جایزه‌ی بوکر عربی شد. اما در سال ۲۰۱۷ موفق شد همین جایزه را برای رمان موت صغیر دریافت کند. رمانی که در ایران با عنوان گاه ناچیزی مرگ توسط امیرحسین الهیاری ترجمه شد. داستان آن روایت زندگی عارف مشهور، محی‌الدین ابن‌عربی، است.

امین معلوف (۱۹۴۹) روزنامه‌نگار و داستان‌نویس لبنانی و برنده‌ی جایزه‌ی گنکور ۱۹۹۳. معلوف اصالتی عربی دارد، اما پس از مهاجرت به فرانسه، آثار خود را به فرانسوی می‌نویسد. عمده‌ی آثار معلوف رمان است، اما چندین کتاب پژوهشی در حوزه‌ی تاریخ نیز دارد که حائز اهمیت است. ضمن آنکه محتوای رمان‌هایش نیز روایت‌ها و شخصیت‌های تاریخی است. جنگ‌های صلیبی از دیدگاه اعراب که عبدالحسین نیک‌گهر آن را به فارسی ترجمه کرده است، پژوهشی تاریخی پیرامون جنگ‌های صلیبی براساس مستندهای جهانگردان و مورخان عرب است. همین تنوع دیدگاه‌ها می‌تواند برای مخاطبان علاقه‌مند به تاریخ جذاب باشد.

جبران خلیل جبران (۱۸۸۳ـ۱۹۳۱)، نویسنده‌ی یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های دنیا که به ۱۰۰ زبان ترجمه شده است: پیامبر. جبران زاده‌ی لبنان بود. از سال ۱۸۹۵ به‌همراه مادر و برادر و خواهرهایش به آمریکا مهاجرت کردند. وی تحصیلات دانشگاهی خود را در فرانسه پی گرفت. زبان عربی و فرانسه آموخت، اما درنهایت به آمریکا بازگشت. جبران علاوه‌بر نویسندگی، سرودن‌شعر، نمایشنامه به نقاشی و نگارگری هم علاقه داشت. علی‌رغم آنکه عمر کوتاهی داشت آثار بسیاری (۲۸ کتاب، ۸۱ مقاله، ۷۰۰ نگاره) از خود به یادگار گذاشت. کتاب پیامبر او را می‌توانید با تفسیر الهی‌قمشه‌ای بخوانید یا در طاقچه گوش کنید.

هشام مطر (۱۹۷۰) رمان‌نویس و روزنامه‌نگار لیبیایی‌ـ‌آمریکایی است. خانواده‌ی هشام در سال ۱۹۶۹ که قذافی با کودتا قدرت را در لیبی به دست گرفت، به آمریکا مهاجرت کردند و هشام یک سال بعد در نیویورک متولد شد. وی در دانشگاه لندن معماری خواند و پس از اتمام تحصیلش چند سالی را در شغل‌های مختلف تجربه کسب کرد. در سال ۲۰۰۶ رمان در کشور مردان را منتشر کرد؛ رمانی که جایزه‌ی کتاب اول گاردین، ترجمه‌شدن به ۲۲ زبان دنیا، یک جایزه‌ی ده‌هزار پوندی و جایزه‌ی ادبی کتاب ملی آمریکا را برایش به ارمغان آورد. داستان آن هم روایت زندگی سلیمان پسری ۹ساله است که حکومت قذافی پدر مبارزش را دستگیر کرده و حالا تمامیت زندگی آنها تحت تأثیر قرار گرفته است.

غسان کنفانی (۱۹۳۶ـ۱۹۷۲) نویسنده و روزنامه‌نگار فلسطینی‌الاصل، زاده‌ی عکا و عضو جبهه‌ی مردمی برای آزادی فلسطین بود. از همان کودکی به لبنان و سوریه مهاجرت می‌کنند. پس از گذراندن دوران دشوار تحصیلات مدرسه‌اش که در کنار آن کار هم می‌کرد، در دانشگاه دمشق در رشته‌ی ادبیات عرب اسم نوشت. ورود او به عرصه‌ی سیاست باعث شد از دانشگاه اخراج شود و پس از آن به مارکسیسم گرایش یابد. در تمام این سال‌ها برای آزادی فلسطین تلاش می‌کرد. سرانجام موساد او را در ۳۶سالگی به‌دلیل حمله‌ی تروریستی در فرودگاه لود، ترور کرد. اگرچه به باور خیلی‌ها تنها سلاح کنفانی قلمش بود. آثار غسان کنفانی به ۱۷ زبان ترجمه شده است. مردانی در آفتاب تحسین‌برانگیزترین اثر در داستان‌های مدرن عربی است. ماجرای آن روایت زندگی سه مرد فلسطینی است که مجبورند به کویت فرار کنند، اما فرارشان به این سادگی‌ها هم نیست.

احمد سعداوی (۱۹۷۳): فیلمنامه‌نویس، مستندساز، رمان‌نویس و شاعر و البته روزنامه‌نگار عراقی است. سعداوی به‌رغم شرایط جنگ و سایه‌ی سنگین مرگ در کشورش، نه‌تنها مهاجرت نکرد، بلکه ماند و از زندگی، آزادی و دوری از خشونت نوشت و سرود. وی همیشه خشونت اجتماعی را محکوم می‌کند. رؤیا و مرگ دو موضوع اصلی سه رمان احمد سعداوی است. رمان فرانکنشتاین در بغداد که جایزه‌ی بوکر عربی ۲۰۱۴ را برای نویسنده‌اش به ارمغان آورد، داستان زباله‌گردی است که از سطل‌های زباله تکه‌های بدن‌های مختلفی را پیدا می‌کند و می‌تواند موجودی را خلق کند که می‌خواهد انتقام همه را از عاملان این قتل و کشتار بگیرد. به‌سخره‌گرفتن این نوع خشونت‌های فعلی عراق و بعضی کشورهای خاورمیانه در این رمان توانسته نظر داوران جایزه‌ی بوکر را جلب کند.

طیب صالح (۱۹۲۹ـ۲۰۰۹) ادیب و نویسنده‌ی برجسته‌ی سودانی، مشهور به نابغه‌ی رمان عربی. صالح رشته‌ی امور سیاسی بین‌المللی را برای تحصیل انتخاب کرد و به این منظور به خارطوم و سپس به انگلستان سفر کرد. پس از پایان تحصیلاتش سال‌هایی را در رادیو سودان کار کرد، مدتی را در وزارت اطلاعات قطر مشغول بود، در پاریس مدتی مدیر منطقه‌ای یونسکو و نماینده‌ی سازمان در بخش خلیج فارس بود. در بین چندین رمان و مجموعه داستان‌های کوتاه طیب صالح، رمان موسم هجرت به شمال جزو صد رمان برتر دنیا قرار گرفت و جایزه‌ی بهترین رمان عرب قرن بیستم را از آن خود کرد. رضا عامری آن را به فارسی برگردانده است.

سعود السنعوسی (۱۹۸۱) رمان‌نویس و روزنامه‌نگار کویتی که توانسته با رمان‌های پرفروش و خواندنی‌اش جایگاهی برای خود در میان نویسندگان عرب بیابد. وی علاوه بر داستان در روزنامه‌ی القبس کویت نیز مطلب می‌نویسد. از آنجا که روند مهاجرت کارگران به کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس برای بهبود وضعیت زندگی خود و خانواده‌هایشان، هر ساله افزایش می‌یابد. رمان ساقه‌ی بامبو السنعوسی به معضلات اجتماعی و روانی این دسته از کارگران می‌پردازد و مخاطب به‌خوبی می‌تواند با سطح زندگی آنها از نزدیک آشنا شود. این رمان که جایزه‌ی بوکر عربی را از آن خود کرده است در ایران انتشارات نیلوفر آن را با ترجمه‌ی مریم اکبری و عظیم طهماسبی منتشر کرده است.

احلام مستغانمی (۱۹۵۳) نخستین زن نویسنده‌ی عرب‌زبان الجزایری و دختر رهبر انقلابی الجزایر در مبارزات آزادی‌بخش آن بود. وی از دانشگاه جامعه الجزایر در رشته‌ی ادبیات عرب فارغ‌التحصیل شد و بعدتر از دانشگاه سوربن مدرک دکتری جامعه‌شناسی خود را دریافت کرد. از همان دوران مدرسه شعر می‌گفت. جالب است بدانید که نخستین زنی بود که چکامه‌های عربی‌اش از رادیوی ملی کشورش پخش شد. مستغانمی نخستین داستان خود را با عنوان ذاکره الجسد در سال ۱۹۹۳ منتشر کرد. رمانی که بیش از یک میلیون نسخه در جامعه‌ی عرب از آن فروش رفت. از جمله موضوعات مدّ نظر مستغانمی هویت و استقلال زنان و نیز مبارزه با ظلم است؛ چنانکه پدرش هم چنین آرمانی در سر داشت. رمان مشکی برازنده‌ی توست با ترجمه‌ی فارسیِ محمد حمادی داستان یک خواننده‌ی الجزایری است که برای گرفتن انتقام پدر و برادرش که به دست تروریست‌ها کشته‌ شده‌اند، کنسرتی اعتراضی برگزار می‌کند و در آنجا خیلی صریح و نافذ از مقاومت مردم در برابر حکام زورگو سخن می‌گوید.

ابراهیم نصرالله (۱۹۵۴) شاعر و نویسنده‌ی فلسطینی‌الاصل و برنده‌ی جایزه‌ی بوکر عربی در سال ۲۰۱۸ است. وی همچون دیگر فلسطینی‌ها مجبور شده در کودکی به‌همراه خانواده‌اش به اردوگاه‌های اردن پناهنده بشود. چند سالی را به معلمی مشغول بود. اما تمرکزش بیشتر بر رمان‌نویسی است. ادبیات مقاومت فلسطین و توجه به مسائل انسانی از نگاهی فلسفی و بیان درد و رنج‌های مشترک بشر از جمله مضامین عمده‌ی داستان‌های نصرالله است که با بهره‌بردن از تجربه‌ی زیسته‌ی خود توانسته روایت‌های داستانی‌ را برای مخاطب باورپذیرتر کند و آنان را تحت تأثیر قرار دهد. از جمله رمان‌های خواندنی ابراهیم نصرالله تراژدی یک داستان‌نویس است که ماجرای یک داستان‌نویس را پس از کرونا روایت می‌کند که در برابر هجوم دنیای مجازی تلاش می‌کند به حقیقت اصیل دست یابد. فرهاد رجبی آن را به فارسی ترجمه کرده است.

علی احمد سعید أسبر معروف به آدونیس (۱۹۳۰) شاعر، مترجم، نویسنده و منتقد ادبی سوری زاده‌ی روستایی از شهر لاذقیه است. آدونیس از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین شاعران عرب در دوره‌ی مدرن است، به‌طوری که منتقدان او را با تی‌.اس. الیوت و جایگاه وی در ادبیات انگلیسی زبان مقایسه می‌کنند. وی در همه‌ی حوزه‌ها بسیار پرکار است و در نقد شعر جایگاه ویژه‌ای دارد. آدونیس سال‌هاست در پاریس زندگی می‌کند. مجموعه شعر از آستین شعر که صالح بوعذار آن را به فارسی برگردانده و نشر ثالث آن را منتشر کرده است، آمیزه‌ای از نگاه صوفیانه، بینش تاریخی، اساطیر و تلفیقی از میراث ادبی و فکری کهن و معاصر جهان عرب است. آدونیس بر عنصر زبان هم همیشه تأکید داشته است.

نزار قبانی (۱۹۲۳ـ۱۹۹۸)، شاعر، نویسنده، دیپلمات و ناشر سوری، زاده‌ی دمشق. قبانی را شاعر عشق و زن می‌نامند، چراکه اشعار عاشقانه‌ی زمینی بسیاری سروده و در این زمینه سرآمد است. اما تحصیلات دانشگاهی وی هیچ ارتباطی با حس و حال آثارش نداشت؛ وی در دانشگاه دمشق حقوق خواند و در وزارت خارجه‌ی سوریه و شهرهای قاهره، بیروت، مادرید و لندن خدمت کرد. پس از چندین سال از این فضای کار سیاسی کناره گرفت و مشغول شعر شد. با اینکه اغلب شعرهایش محتوایی عاشقانه دارند، گاهی هم شعرهایی سیاسی و در زمینه‌ی ادبیات مقاومت می‌سرود. بسیاری از دفتر شعرهای نزار قبانی به فارسی ترجمه شده است. در این میان می‌توان به دوستت دارم امضای من است، مسافر آینه، با من چیزی از ابرها بنوش، داستان من و شعر، بلقیس و عاشقانه‌های دیگر، تا سبز شوم از عشق اشاره کرد.

طه حسین (۱۸۸۹ـ۱۹۷۳) زاده‌ی استان منیا کشور مصر بود. از سه‌سالگی نابینا شد و نزد یک آموزگار سنتی درس خواند. سپس در دانشگاه الازهر الهیات و ادبیات عرب خواند. بعدتر از دانشگاه ملی قاهره دکترا گرفت. علاقه‌ی وافرش به پژوهش در زمینه‌ی فلسفه باعث شد به سوربن برود و در آنجا از رساله‌ی دکتری خود درباره‌ی فلسفه‌ی اجتماعی ابن خلدون دفاع کند. وقتی به مصر بازگشت کرسی استادی ادبیات عرب را به دست آورد و یکی از بنیانگذاران دانشگاه اسکندریه شد. همچنین کسی بود که وقتی وزیر آموزش و پرورش شد، آموزش را همگانی و رایگان کرد. طه حسین در ادبیات عرب به نویسنده‌ی پژوهشگر مشهور است، اما شاید بد نباشد برای شناخت بیشتر این شخصیت برجسته‌ی عرب کتاب خودزندگینامه‌ی وی با عنوان آن روزها را بخوانید تا با جزئیات زندگی او بیشتر آشنا بشوید. حسین خدیوجم این کتاب را به فارسی برگردانده است.