معرفی بهترین کتاب‌ها برای هدیه به پزشک

پزشک در دید ما یک دانای عالم به همه امور و پزشکی حوزه‌ای است سرشار از پاسخ به تمام نادانی‌ها و ندانستن‌های بشر؛ اما این‌گونه نیست. نه‌فقط در مواجهه با بیماری‌های لاعلاج و یا تازه کشف‌شده که پیش‌آمده این علم در مواردی دیگر هم پاسخی برای آن سوال به‌ظاهر ساده اما پیچیده نداشته باشد؛ مثلا مرگ.

«میخائیل بولگاکف» نویسنده برجسته اهل کی‌یف نه‌تنها پزشک بود که قلم خوبی داشت و آثار مطرحی خلق کرد. از این میان بی‌شک نام «دل سگ (قلب سگی)» و «مرشد و مارگاریتا» به گوشمان خورده و یا شاید آنها را خوانده باشیم. جز این دو آثاری چون «آدم و حوا»، «سعادت» و «نفوس مرده» نیز از او به فارسی ترجمه‌شده است.

پیش از آنکه پزشکی به‌صورت یک علم نوین و به شکل مدرن امروزی جایی در زندگی ما داشته باشد نحوه مواجهه انسان با بیماری چگونه بود؟ درمان چه معنایی داشت و اصولا آیا به راه‌کارهایی که برای گذر از امراض در پیش می‌گرفتند، درمان می‌گفتند؟ سوال‌های بسیاری از آنچه بر بشریت گذشته و تجربه کرده است وجود دارد. روندی که او طی کرده تا به جایی برسد که امروزه در آن قرار دارد پرفرازونشیب بوده و دشواری‌های بسیاری داشته است.

آدام کی، نویسنده و کمدین بریتانیایی در سال ۲۰۱۰، پس از شش سال تحصیل در مقطع پزشکی و فعالیت در بخش‌های مختلف بیمارستان به عنوان پزشک از شغلش استعفا داد. او بعد از کناره‌گیری از این رشته، به سراغ دفتر خاطرات دوران آموزشش می‌رود، دفتری که تجربیات بالینی‌اش را در آن ثبت کرده و سرشار از اتفاقات خنده‌دار، دل‌شکن و گاهی کسل‌کننده است که تأثیرات پزشک بودن بر زندگی‌اش را به نمایش می‌گذارد. او خاطراتش از دوران فعالیت‌ در سرویس سلامت ملی بریتانیا را به زبان طنز ثبت کرده تا برون‌رفتی برای گذر از بحران‌های هرروزه‌اش باشد و بتواند روزها و لحظه‌های دشوار پزشک‌بودن را تاب بیاورد. نوشتن این کتاب ترفندی بود که مخاطبان در نگاه اول آن را به عنوان کتابی طنز خریداری کنند، اما در کنار آن فرصتی را هم در اختیار این کمدین قرار داده  تا با استفاده از شوخ‌طبعی، واقعیت‌های زندگی سخت پزشکان تازه‌کار را نشان دهد و بگوید حقیقتاً پزشک بودن به چه معناست. پزشکانی که در ابتدای مسیر هستند، با خواندن کتاب «خاطرات محرمانه‌ی یک پزشک تازه‌کار» متوجه می‌شوند که تنها نیستند و فقط آن‌ها پنهانی در دستشویی گریه نکرده‌اند. آدام کی همچنین تلاش کرده این موضوع را اثبات کند که پزشکان هم انسان هستند نه ربات و پزشکی چیزی بیشتر از حفظ و تکرار طوطی وار مطالب کتاب‌های تخصصی است؛ چیزی که مردم معمولاً از کسب آگاهی در مورد آن اجتناب می‌کنند و وارد شدن به رشته‌ی پزشکی را تنها راه موفقیت خود و یا فرزندانشان می‌دانند.

کتاب حاضرْ آنجایی آغاز می‌شود که دنیل افری، پزشک متخصص داخلی و عضو هیئت‌علمی دانشکده‌‌ی پزشکی نیویورک در بیمارستانِ خودش مجبور می‌شود روپوش سفید پزشکی را از تن در بیاورد و لباس بیمار را بپوشد و سوزنی در تنش فرو می‌رود که خودش بارها به بیماران زده است. این لحظه‌ها برای او، آن روی سکه است، یعنی اولین باری که پزشک در سوی دیگر سرنگ قرار می‌گیرد؛ سرنگی که حالا برای یک پزشک نیز جسمی تهدیدآمیز و ترسناک به شمار می‌رود. دنیل افری، سردبیر اولین مجله‌ی ادبی مسائل درمانی، سال‌ها در جهت کمک به رابطه‌ی پزشک و بیمار تحقیق کرده است. او در کتاب‌هایش بر همدلی تمرکز دارد و هدفش حس‌کردن هر دو جنبه‌ی جسمی و روحی بیمار است. افری در کتاب ارزشمند آن روی سکه نیز، تجربه‌های مهم خود را با بیانی روان، جذاب و خواندنی به خوانندگان منتقل کرده و بر این نکته تأکید دارد که پزشکان هم انسان هستند، گاهی در برابر درد و رنج بیمارشان کم می‌آورند و در برابر سؤالات بیمار مستأصل و ساکت می‌شوند؛ چون راه چاره‌ای به ذهنشان نمی‌رسد.

اگر پزشک باشید مطمئناً تاکنون برایتان پیش‌آمده است که در ارتباط با بیمارتان دچار سوءتفاهم شده باشید. عکس این اتفاق هم ممکن است پیش بیاید. بیمار معمولاً مضطرب است، درد دارد، معذب است و طبیعی است که تمرکز کافی نداشته باشد که همین مسئله موجب پیچیدگی بیشتر رابطه می‌شود. این سوءتفاهم‌ها در هر رابطه‌ای ممکن است رخ دهد؛ ولی در رابطه‌ی پزشک و بیمار بازتابِ بسیار بیشتری دارد. دنیل افری در کتاب آنچه شما می‌گویید، آنچه پزشک می‌شنود، ثابت می‌کند که می‌شود این پیچیدگی را تغییر داد و شرایط را بهتر کرد به‌طوری‌که با شکل‌گیری یک ارتباط موفق میان پزشک و بیمار و البته اتحادشان در پروسه‌ی درمان، موفقیت نصیبشان شود. پزشکان با مطالعه‌ی این کتاب زاویه‌ی دیدشان تغییر می‌کند و از نوشته‌های آن نکات بسیاری می‌آموزند که می‌توانند در طبابت از آن‌ها بسیار بهره ببرند، کتاب آنچه شما می‌گویید، آنچه پزشک می‌شنود همچنین کمک می‌کند تا پزشکان از نیاز بیماران بیشتر آگاه شوند و برای تشخیص مشکل اصلی که گاه در پشت گفته‌هایی که بیان می‌کنند پنهان شده، کمتر با مشکل مواجه شوند. درواقع مطالب جالب کتاب به رابطه‌ی هرچه بهتر پزشک و بیمار کمک می‌کند. نثر کتاب مانند دیگر کتاب‌های این پزشک و نویسنده‌ی آمریکایی چنان روان و گیراست که خواننده را تا پایان با خود همراه می‌کند.

تمامی پزشکان مطمئناً حداقل یک‌بار از خود پرسیده‌اند که چگونه می‌توانم پزشک بهتری باشم؟ چگونه می‌توانم با بیمارانم تعامل بهتری برقرار کنم؟ اگر تمام توانم را صرف بهترین مراقبت از آن‌ها کنم، می‌توانم جلوی هرگونه شکایت احتمالی را بگیرم؟ کتاب نیمه پنهان پزشک مانند یکی دیگر از کتاب‌های دنیل افری، ذره‌بینی است که پزشکان را با درونیاتشان به خواننده می‌شناساند و یادآوری می‌کند که پزشکان نیز از همان پوست و استخوان‌اند که دیگران هستند، آن‌ها نیز مانند هر انسان دیگری آسیب‌پذیرند و در معرض خطا و اشتباه، اما اشتباهاتشان گاه جبران‌ناپذیر و نابودکننده است. این حقیقتی است که پزشکان از همان سال‌های ابتدایی پا گذاشتن به این حرفه با آن روبه‌رو می‌شوند. پزشکان با مطالعه‌ی کتاب نیمه‌ی پنهان پزشک با موضوع تحلیل سوءتفاهم‌های رایج در رابطه‌ی پزشک و بیمار، متوجه می‌شوند که تنها آنان نیستند که گاهی احساس می‌کنند هویت پزشک بودنشان زیر سؤال می‌رود و انگیزه‌ی طبابت را از دست‌ داده‌اند. پزشکان بسیاری، در گوشه‌گوشه‌ی جهان هستند که بعد از هر چالش، دیگر آن انسان سابق نیستند و تجربه‌های تأثیرگذاری که از سر گذرانده‌اند باعث شده به تصویر مبهمشان از پزشک بودن بسیار نزدیک و مهم‌تر از آن پخته ‌شوند. دنیل افری در این کتاب نیز مانند کتاب‌های دیگرش و البته از زاویه‌ای جدید به رابطه‌ی پزشک و بیمار پرداخته و به نکات ظریفی توجه کرده که از نگاه بسیاری دور مانده است.

تابه‌حال به این موضوع دقت کرده‌اید که چرا در گذشته، چاقی، نداشتن تمرکز و اضطراب، مشکلات پزشکی به‌حساب نمی‌آمدند؟ یا اساساً تا چند دهه‌ی پیش کسی پدیده‌هایی مانند PMS (سندروم پیش از قاعدگی) و یا ADHD را نمی‌شناخت. دکتر پیتر کنراد، جامعه‌شناس، استاد دانشگاه و رئیس بخش جامعه‌شناسی پزشکی انجمن جامعه‌شناسی آمریکا معتقد است زمانی که در دهه‌ی ۱۹۷۰ تدریس جامعه‌شناسی پزشکی را شروع کرد، مباحث سلامتی و بیماری کاملاً با آنچه در قرن بیست و یکم با آن روبه‌رو شد، ‌متفاوت بود. او تصمیم گرفت که پزشکی بودن مشکلات انسانی را بررسی کند و در کتابش، پزشکی شدن جامعه، این پرسش‌های مهم را مطرح می‌کند که آیا این مشکلات جدید حقیقتاً مشکلات پزشکی هستند؟ چه شد که پزشکی در اکثر جنبه‌های زندگی روزمره نفوذ کرد؟ و مسائلی مانند پیری، یائسگی، اعتیاد به الکل، شرایط پزشکی در نظر گرفته شدند؟ صنعت دارو و شرکت‌های بیمه چه نقشی در این تغییرات داشتند؟ پیتر کنراد برای پاسخ به این سؤالات شروع به مطالعه و تحقیق کرد که در نهایت به نگارش کتاب پزشکی شدن جامعه منجر شد. 

آنتون پاولویچ چخوف پزشک، نویسنده و نمایشنامه‌نویس روسی است که در جهان و به‌ویژه در ایران چهره‌ای شناخته‌شده دارد. تحصیل این داستان‌سرای موفق در رشته‌ی پزشکی، تأثیر بسیار زیادی بر فعالیت‌های ادبی‌اش گذاشت تا جایی که خود عقیده دارد علم پزشکی بینش او را افزایش داده و دانشش را نسبت به جهان اطراف غنی کرده است. او همچنین گفته است پزشکان می‌توانند این تأثیرات را با خواندن آثارش به خوبی درک کنند. شاید بتوان گفت خلاقیت هنری با اصول علمی سازگاری ندارد اما پزشکی مانند چخوف قادر بود با رعایت اصول علمی، مرگ یک انسان را که در داستانی مسموم شده، به طبیعی‌ترین شکل ممکن توصیف کند و باعث لذت بیشتر خواننده شود. توانایی چخوف در خلق آثار متعدد در کنار طبابت و کمک به دردمندان نشان از استعداد شگرف او در کار نویسندگی دارد؛ آثاری که در اولین سال انتشارشان در روسیه، به اکثر زبان‌های اروپایی ترجمه و چاپ می‌شدند. مجموعه آثار چخوف شامل ۱۰ جلد می‌شود. چهار جلد ابتدایی از این مجموعه به داستان‌های کوتاه اختصاص دارد، جلد پنجم با نام جزیره ساخالین، رمان است (ساخالین نام جزیره‌ای در روسیه است. چخوف در سال ۱۸۹۰ با وجود آنکه بیمار بود، سه ماه در جزیره‌ی ساخالین سکنی گزید. او برای آنکه روایت زندگی، حالات و عوالم مجرمان و تبعیدشدگان این جزیره با جمعیتی حدود ۱۰هزار نفر را بشنود و با آن‌ها گفت‌وگو کند، به آنجا سفر کرد. چخوف مشاهداتش از این سفر را در کتابی به نگارش درآورد. بسیاری از مورخان بر این باورند انتشار این کتابْ تزار روسیه را مجبور به بهبود شرایط زندانیان این جزیره کرد)، جلدهای ۶ و ۷ نمایشنامه‌های چخوف را در برمی‌گیرد و  نامه‌های او نیز در ۳ جلد آخر از مجموعه گنجانده شده است. 

همه‌ی ما سعی داریم مرگ را به تعویق بیندازیم، نادیده‌اش می‌گیریم و از حرف‌زدن درباره‌اش پرهیز می‌کنیم. گویی اگر حرفش را بزنیم تشویقش کرده‌ایم؛ ولی مرگ می‌تواند آرام و بخشنده نیز باشد و چه بخواهیم چه نخواهیم به سراغمان می‌آید، پس بهتر است قبل از آمدن درکش کنیم. کتاب زندگی در مرگ درباره‌ی همین واقعیت است. سو بِلَـک استاد آناتومی و انسان‌شناسِ پزشکی قانونی که در آزمایشگاهش هر روز با مرگ، صحنه‌های جرم، قتل و قطع عضو روبه‌رو می‌شود، درباره‌ی مواجهه‌ی بی‌شمارش با مرگ کتابی نوشته که بیش از هر چیز درباره‌ی زندگی است. این اثر در نگاه اول کتابی علمی در مورد مرگ به نظر می‌رسد که قرار است نویسنده به‌عنوان شاهدی خبره، راهنمای خواننده برای عبور از مرگ باشد؛ اما خواننده به‌زودی متوجه می‌شود که خاطرات و تجربیات سو بلک علاوه بر شناساندن چهره‌ی ناشناخته‌ی مرگ سرشار از لحظه‌های جذاب، زیبا و گاه طنز است. او دیدگاه منحصربه‌فردی درمورد مرگ ارائه می‌دهد و معتقد است مواجهه با مرگ به زندگی معنای عمیق‌تری می‌دهد. همین نوع نگاه خاص او، کتابش را به یک اثر جذاب، گیرا و پرطرف‌دار تبدیل کرده است.

کتاب پزشکی بالینی میشل فوکو، فیلسوف، تاریخ‌دان و متفکر معاصر فرانسوی، شاید به دلیل موضوع آن کمتر خوانده یا شناخته شده باشد؛ اما یکی از معتبرترین آثار او به‌حساب می‌آید. این کتاب که روایت تولد شکل نوینی از پزشکی است، به دوره‌ی ۵۰ساله‌ای اشاره دارد که  مهم‌ترین تغییر و تحولات تاریخ پزشکی غرب در آن اتفاق افتاد و بدن به چیزی قابل‌شناسایی تبدیل شد. فوکو در کتاب پزشکی بالینی این تحولات را بررسی و تحلیل کرده و لایه‌های عمیق و درونی آن را بیرون کشیده است. تاریخی که او در این کتاب روایت می‌کند، شامل ۳ مرحله می‌شود؛ پزشکی مبتنی بر رده‌بندی امراض، ‌پزشکی بالینی اولیه و پزشکی تشریحی – بالینی. در هریک از این مراحل ابژه‌ها، مفاهیم جایگاه سوژه و رابطه‌ی آن با ابژه‌ها و مناسبات گفتار با وضعیت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شکل خاص خود را دارد. روش باستان‌شناختی فوکو، برخلاف تاریخ‌نگاری‌های سنتی، به‌جای تقلیل‌دادن پزشکی به تسکین رنج‌های فرد بیمار، ‌تحلیل مشخصی از زمینه‌ی پیدایش و شرایط لازم برای شکل‌گیری آن به دست می‌دهد. 

کتاب پزشکی در ایران که چگونگی تحولات نظری و نهادی پزشکی در ایران را در قرن ۱۹ و ۲۰ نشان می‌دهد، حاصل سال‌ها تحقیق هرمز ابراهیم‌نژاد، مدرس تاریخ در دانشکده علوم انسانی دانشگاه ساوتهمپتون انگلستان درباره‌ی تاریخ پزشکی است که تراست ولکام هزینه‌ی آن را تأمین کرد. او با پرداختن به موضوع توسعه‌ی پزشکی در بُعد نظری و عملی و بررسی گسترده‌تر آن، پژوهش نخستش را درباره‌ی دگرگونی پزشکی در ایران عصر قاجار تکمیل کرد. کتاب پزشکی در ایران دو پرسش اصلی را مطرح می‌کند که ساختار این کتاب را شکل می‌دهند؛ نخست اینکه پزشکی مدرن تا چه حد محصول تحول علمی و مفهومی محض بوده است؟ و  تحول یادشده، تا چه میزان در واکنش به تحولات سیاسی و اجتماعی بوده است؟ موضوع مهم دیگری که در کتاب پزشکی در ایران مطرح و بررسی شده، ارتباط طب سنتی و مدرن با یکدیگر است. تحلیل‌های نظری و فکری پزشکی در این کتاب مبتنی بر بررسی انواع متون پزشکی در قرن سیزدهم هجری است و اطلاعات مربوط به زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و نهادی که پزشکی در آنها دگرگونی یافته، از نشریات و آرشیوهای معاصر استخراج شده‌اند.

مباحث پزشکی دوران ۸ سال دفاع مقدس، خاطرات فراموش نشدنی بیمارستان‌های صحرایی، نقش بی‌بدیل و فداکاری‌های جامعه‌ی پزشکی در طول سال های جنگ تحمیلی، دکتر سید عباس فروتن را برآن داشت تا  به درخواست فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران جامه‌ی عمل بپوشاند و اطلاعات، تصاویر و خاطرات خود و دیگران را برای انتقال ارزش‌های پزشکی به نسل‌های آینده، مرتب و تدوین کند؛ اطلاعاتی که در هنگام ارائه‌ی خدمات پزشکی و در شلوغی عملیات و اورژانس‌ها جمع‌آوری شده بود. سید عباس فروتن از معدود افرادی بود که از ابتدای حملات شیمیایی دشمن به این حوزه ورود پیدا کرد و با مطالعات و فعالیت‌های گسترده‌ی علمی و عملی به بنیانگذاری امداد و درمان شیمیایی در جنگ تحمیلی کمک کرد و جان بسیاری از افراد را نجات داد. کتاب روایتی از تاریخ پزشکی دفاع مقدس جنبه‌ی روایی دارد و ضمن اینکه به مرور خاطرات سید عباس فروتن در رویدادهای پزشکی دفاع مقدس، می‌پردازد، به اسامی و داستان کوتاه یا بلند بیش از ۱۲۰ شهید و جانباز دفاع مقدس اشاره می‌کند. از آنجایی که اطلاعات پزشکی حوادث به صورت دست‌نخورده بیان شده، پزشکان می‌توانند از مطالب آموزنده‌ی آن بهره ببرند.

تا به حال به این مسئله فکر کرده‌اید که لرزیدن از سرما در دفتر کار می‌تواند نتیجه‌ی تنظیم دما متناسب با بدن مردان باشد؟ یا کمی هراس‌انگیزتر اینکه داروهایی که برای هر دو جنس مرد و زن تجویز می‌شوند، اغلب بر روی افراد مذکر آزمایش شده اند؟ و غالباً واکنش‌های مردان است که برای جمع‌آوری داده‌های آماری در مورد میزان اثربخشی و عوارض جانبی احتمالی دارو مورد استفاده قرار می‌گیرند. چه می‌شود که پژوهشگران از پیش‌بینی این مسئله که ممکن است زنان با عوارض جانبی غیر منتظره روبه‌رو شوند غافل مانده‌اند؟ کتاب زنان نامرئی «افشای سوگیری داده ها در دنیای طراحی شده برای مردان» این عادت فرهنگی را به خوانندگان نشان می‌دهد؛ عادت فرهنگیِ همگانی دانستنِ تجربه ی مذکر، عادتی که شاید تعمدی نیست؛ اما این شیوه‌ی نگریستن به زندگی و تداومش موجب شده که داده‌های بسیاری وجود داشته باشد اما غیر مفید. این کتاب جذاب که سرشار از مثال‌های جالب اما غم‌انگیز است، ذهن افراد را به روی این حقیقت باز می‌کند که در دنیایی که امروزه ابررایانه‌های بی‌طرف و تعصب آن را محاصره کرده‌اند، به علت شکاف جنسیتی داده‌ها، زنان همچنان دیگری و جنس دوم هستند.