آشنایی با ادبیات و بهترین رمان‌های عربی

«بیروت ۷۵» نخستین رمان بلند غاده السّمان که می‌توان آن را رمانی اجتماعی-سیاسی نیز دانست، به توصیف اوضاع بیروت در آغاز جنگ داخلی می‌پردازد. غاده قهرمان‌های داستانش را که پنج نفر هستند به‌گونه‌ای انتخاب کرده که گویی هر یک نماینده‌ی جامعه عرب هستند. جامعه‌ای که در طی زمان و با گذر اتفاقات از سر آن، در حال تغییر و دگرگونی است. قهرمانان در پی دست یافتن به فضا و شهر ایده‌آل خود و در آرزوی تحقق رویاهایشان راهی بیروت هستند. شهری که اغواگرانه آنها را به‌سوی خود می‌خواند درحالی‌که سرنوشت دیگری را برای آنها رقم‌زده است. السمان در پس روایتِ روان این داستان تلاش کرده زندگی انسان عرب و تکاپوی او در مواجهه با چالش‌های روزگار مدرن و تلاشش در گذر از آن را به تصویر بکشد.

محمدحسن علوان نویسنده‌ی عربستانی، در این کتاب، زندگینامه‌ی عارف بزرگ مسلمان، محی‌الدین ابن عربی را روایت کرده است. بسیاری از اندیشمندان، ابن عربی را در ردیف مولانا از نظر اندیشه‌های عمیق و صوفیانه‌اش قرار داده‌اند. او با تفکرات صوفیانه‌اش، تأثیری شگرف بر عرفان اسلامی گذاشته است. محمدحسن علوان در این اثر علاوه بر روایت اتفاقات زندگی پرفرازونشیب ابن عربی، اندیشه‌های بلند او را نیز توصیف می‌کند. علوان برای خلق گاه ناچیزی مرگ که از بهترین رمان‌های عربی است، برنده‌ی جایزه‌ی بوکر عربی در سال ۲۰۱۷ شد. نشر مولی این کتاب را با ترجمه‌ی امیرحسین الهیاری چاپ کرده است.

این رمان روایتی از جنگ داخلی لبنان است. غاده السمان داستان زنی را به رشته تحریر درآورده که دو هفته در جنگ خیابانی گرفتار می‌شود. او در طول جنگ همه چیزش را از دست می‌دهد. کتاب در قالب ۲۰۰ فصل نوشته شده و نویسنده، هر فصل را کابوس نامیده است؛ او با بیانی دردناک از هولناک‌ترین اتفاقاتی که در این جنگ رخ می‌دهد، پرده برمی‌دارد.
کابوس‌های بیروت که یکی از بهترین رمان‌های عربی است، جنگ را به عنوان مصیبتی به تصویر کشیده که در آن امید، قربانی قدرت می‌شود و شخصیت اصلی داستان ناچار است در دل بلاها به دنبال امید دوباره بگردد. این کتاب در سال ۱۹۷۶ برای اولین بار منتشر و به سرعت به زبان‌های متعدد ترجمه شد. نشر نی نسخه‌ی فارسی کتاب را با ترجمه‌ی احسان موسوی خلخالی منتشر کرده است.

از میان آثار نجیب محفوظ، سه‌گانه‌ای که درباره‌ی قاهره نوشته‌شده، اثری شناخته‌شده است. رمان‌هایی با عناوین «بین‌القصرین»، «قصرالشوق» و «السوکریه» که در آنها زندگی سه نسل از چند خانواده در قاهره روایت می‌شود. در این اثر نویسنده با هوشمندی تمام، اتفاقات و تغییرات رخ‌داده در مصر و نحوه برخورد و رفتار مردمان این دیار را به تصویر می‌کشد. محفوظ این سه‌گانه را در رده بهترین کارهای خود می‌داند و با توجه به اینکه او پس‌ازاین اثر در رده برترین ادیبان جهان عرب قرار گرفت، می‌توان گفت که این ادعا چندان هم به‌گزاف نبوده است.

در «بین‌القصرین» که در فارسی به «از قصر تا قصر» و «گذر قصر» ترجمه‌شده است، زندگی یک خانواده‌‌ی سنتی و نسبتا مرفه مصری روایت می‌شود. همان‌طور که در دیگر آثار «محفوظ» نیز نمایان است در این کتاب نیز رگه‌هایی از تفکر شخصی «محفوظ» نسبت به زندگی و تفکر سنتی، تعامل این نگرش با جامعه و اتفاقات روز دیده می‌شود. او با چیره‌دستی فلسفه‌ی حاکم بر چنین رویکردی را در قالب یک داستان و به گونه‌های مختلف طنز و نقد و در سیری آرام روایت کرده، تصویری واقعی از جامعه‌ای در گذر حوادث و در حال تغییر را ارائه می‌دهد. می‌توان گفت این داستان در کنه خود، به‌گونه‌ای دربردارنده‌ی پیام‌های فلسفی است. این کتاب بازخوردهای خوبی را در پی داشته است. کارشناس ادبی «ایندیپندنت» که به خاطر ترجمه برخی از آثار «محفوظ» به انگلیسی، با او و خط فکری و نگارشی‌اش آشنایی داشته است در وصف این کتاب گفته: «در ادبیات جهانی اثری نظیر گذر قصر به وجود نیامده است همان‌طوری که درباره‌ی بعضی کتاب‌های تولستوی، فلوبر و پروست نیز می‌توان همین نظر را متذکر شد».

نامه‌های عاشقانه مجموعه نامه‌هایی است که جبران خلیل جبران به معشوقه‌اش « می زیادا» نوشته است. « می زیادا» شاخص‌ترین نویسنده‌ی زن در عرصه ادبیات عربی در اوایل قرن بیستم بود. در این کتاب چند نامه که کی زیادا در پاسخ به نامه‌های جبران نوشته هم آمده است. پیوند عشقی میان این دو نویسنده از پیچیده‌ترین رابطه‌های عشقی بود. رابطه‌ای که متکی بر نامه‌نگاری بود و هیچ‌گاه به وصال نیانجامید. جبران و می همدیگر را از میان کتاب‌ها و کلمه‌هایشان می‌شناختند.

«مطر» در این کتاب برشی از زندگی خودش را به تصویر می‌کشد؛ روایت بازگشتش به وطن و جستجوی پدری که سال‌ها پیش در زندان‌های قذافی ناپدیدشده بود. در پی این جستجو واقعیت‌های دیگری نیز از پرده بیرون افتاده و جوانب بیشتری از حکومت قذافی برای او روشن می‌شود. هشام مطر در لوای بازگویی این ماجرا به اتفاقاتی چون جنگ، بی‌ثباتی، مهاجرت و دوری از وطن پرداخته و با بیانی گیرا خواننده را تا عمق درک احساساتی متناقضی چون محبت و نفرت می‌برد. روایت او چنان باورپذیر ارائه‌شده است که خواننده با آن همزادپنداری خواهد کرد. گویی مطر در پس این ماجرا در پی بازگویی تمامی روایت‌های فراق بوده است. از دیگر ویژگی‌های کتاب می‌توان به این نکته اشاره کرد که نویسنده در خلال روایت داستان خود، تصویری از وضعیت منطقه و اتفاقات جاری در آن نیز ارائه می‌دهد.

غسان کنفانی در این کتاب به روایت چندین داستان پرداخته است. ویژگی کتاب این است که داستان‌های آن به ترتیب و با حفظ تاریخ نگارش مرتب‌شده‌اند و خواننده با پیش رفتن به‌مرور متوجه تغییراتی در خود نویسنده هم می‌شود. اولین داستان این مجموعه که در ایران هم می‌گذرد، برنده‌ی دو جایزه مختلف شده است. نخست در ایران و در مسابقه داستان‌نویسی مجله معارف، موفق به کسب جایزه‌ی نخست شد و بار دوم، چهار سال بعد در لبنان جایزه ادبی کتاب لبنان را از آن خود کرد.

«عروسی زین» از آن دسته کتاب‌هایی است که با دیدن عناوین و افتخاراتی که کسب کرده، مشتاق خواندنش می‌شوید. این رمان عربی که در سال ۱۹۶۹ به زبان انگلیسی ترجمه‌شده است، رمان تقدیر شده از سوی دانشگاه آکسفورد است. کانون نویسندگان عرب نیز از آن تقدیر کرده و نویسندگان عرب این کتاب را برای دو بار به آکادمی نوبل معرفی کرده‌اند. بنیاد جایزه «العویس» امارات هم از این رمان تقدیر کرده است. به اقتباس از این کتاب، فیلمی نیز ساخته‌شده است.

«فرانکشتاین در بغداد» که در سال ۲۰۱۳ منتشرشده است، داستانی غیرواقعی است. ماجرای ساخته‌شدن موجودی از اجزای بدن کشته‌شدگان و برپا خواستنش به انتقام. سعداوی با خلق موقعیتی سورئال و بهره‌گیری از تخیل خود، توانسته حس ترس و وحشت را به طرزی باورپذیر به خواننده منتقل کند. حسی که مردم عراق در طی سال‌ها جنگ با آن انس داشته‌اند.

نزاع بین فلسطین و اسرائیل بیشتر ما را به یاد کشمکش‌های سیاسی می‌اندازد؛ اما آیا تابه‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که زندگی مردم عادی چگونه می‌گذرد؟ آن‌ها چطور با اشغال شهرها زندگی روزمره خود را سپری می‌کنند؟
یکی از بهترین رمان‌های عربی به نام چیزی برای از دست دادن ندارید جز جان‌هایتان، با عنوان فرعی سفری هجده‌ساعته با مراد، به همین موضوع پرداخته است. این کتاب درباره‌‌ی کارگران غیرقانونی فلسطینی است که نیمه‌شب‌ها به صورت مخفیانه، وارد اسرائیل می‌شوند تا کاری برای گذران زندگی خود پیدا کنند. سعاد العامری در این کتاب یک روز از زندگی این کارگران را روایت می‌کند؛ کارگرانی که اگر در اسرائیل دستگیر شوند چیزی برای از دست دادن ندارند جز جان‌هایشان. بهمن دارالشفایی این رمان را ترجمه کرده و نشر مد آن را در بازار کتاب ایران عرضه کرده است.

رمان مردانی در آفتاب توسط نشریه‌ی مصری اخبار الادب، پنجمین اثر از صد رمان برتر جهان، در سال ۲۰۰۱ معرفی شده و از بهترین رمان‌های عربی است.
مردانی در آفتاب اثر غسان کنفانی، نویسنده‌ی مشهور فلسطینی است. او در این کتاب، داستان زندگی سه مرد فلسطینی از سه نسل متفاوت را روایت می‌کند که خسته از جنگیدن برای بدیهیات زندگی در یک کشور اشغال‌شده، می‌خواهند به صورت غیرقانونی به کویت سفر کنند.
این کتابْ در دهه‌ی هفتاد میلادی، ابتدا به زبان انگلیسی و سپس به شانزده زبان دیگر نیز برگردانده شد. احسان موسوی خلخالی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده و نشر نیلوفر آن را در دسترس علاقه‌مندان قرار داده است.

کتاب موسم هجرت به شمال، اثر نویسنده‌ی سودانی طیب صالح، ملقب به نابغه‌ی رمان عرب است. او در این کتاب، در قالب یک داستان، تاثیرات استعمار کشورهای آفریقایی توسط اروپایی‌ها را بررسی می‌کند.
شخصیت‌ اصلی این داستان پسری است که پس از اتمام تحصیلاتش در اروپا به روستای محل تولدش برمی‌گردد و با مردی آشنا می‌شود که با دیگر ساکنان روستا رابطه‌ی چندانی ندارد. در طول داستان متوجه می‌شویم که این دوست تازه که مصطفی نام دارد نیز سال‌ها در لندن، به شیوه‌ی اروپایی‌ زندگی کرده و اقتصاددان است، اما در نهایت تصمیمی مشابه راوی داستان گرفته و به روستای خود بازگشته است. این دو مرد که پیشینه‌ای مشابه دارند، دوستی عمیقی با هم برقرار می‌کنند و درباره‌ی موضوعات متنوعی بحث و گفت‌وگو می‌کنند. آن‌ها درباره‌ی دنیای مدرن غرب بحث می‌کنند و همچنین ابزارهایی را نقد می‌کنند که بدون داشتن پشتوانه‌ی فکری مناسب، از غرب به شرق وارد شده‌اند.
طیب صالح با ذکاوت تمام، چالش‌های فرهنگی کشورش سودان را در این داستان می‌گنجاند، چالش‌هایی که ریشه در استعمار اروپایی دارند. این توانمندی صالح در پرداختن به مسائل فرهنگی کشورش، سبب شده تا دغدغه‌های او به وضوح در آثارش نمایان شود. منتقدان نیز این اثر را از جمله بهترین رمان‌های عربی دانسته و آن را در زمره‌ی شش رمان بزرگ ادبیات عرب قرار داده‌اند. به علاوه، این شاهکار طیب صالح به‌عنوان مهم‌ترین رمان عربی قرن بیستم شناخته می‌شود.
کتاب توسط رضا عامری به زبان فارسی ترجمه شده و به همت نشر چشمه منتشر شده است. این کتاب تاکنون به بیست زبان زنده دنیا برگردانده شده است و بزرگان ادبیات عرب و جهان درباره‌ی آن صحبت کرده‌اند.

کتاب ساقه بامبو در سال ۲۰۱۳ توسط سعود السنعوسی نویسنده‌ی کویتی نوشته شده است. او در این کتاب در قالب یک داستان، مشکلات و فشارهای روانی و اجتماعی کارگران خارجی را که در کشورهای عربی حوزه‌ی خلیج فارس، به‌خصوص کویت کار می‌کنند، نشان می‌دهد.
جوزفین مندوزا، دختری فیلیپینی است که برای کار به کشور کویت رفته و خدمتکار است. او با رشید، پسری از یک خانواده‌ی مرفه کویتی آشنا می‌شود. پس از اینکه فرزندشان به دنیا می‌آید، رشید ترجیح می‌دهد برخلاف عقاید قبلی‌ خود، طبق معیارهای سنتی خانوده‌اش زندگی کند. او جوزفین و پسرشان خوزه را به فیلیپین برمی‌گرداند و آن‌ها را رها می‌کند. داستان از دیدگاه خوزه روایت می‌شود، پسری که نشانه‌هایی از فیلیپین و کویت در او وجود دارد، اما نمی‌داند دقیقا کدام یک از این‌هاست؟ این دوگانگی در هویتش، او را به چالش می‌کشد و احساسات متناقضی را در درونش برمی‌انگیزد.
سعود السنعوسی هنرمندانه تضادهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی را که این اتفاق را رقم زده‌اند بررسی می‌کند او به جزئیاتی توجه کرده که پیش از آن در ادبیات کویت مورد توجه کسی قرار نگرفته بود. این کتاب در سال ۲۰۱۳ برنده‌ی جایزه‌ی بوکر عربی شد. این رمان که در دسته‌ی بهترین رمان‌های عربی جای می‌گیرد در همان سال جایزه‌ی بین‌المللی ادبیات داستانی عرب را نیز از آن خود کرد.
انتشارات نیلوفر این کتاب را با ترجمه‌ی مریم اکبری و عظیم طهماسبی منتشر کرده است.

رمان مشکی برازنده توست، از جمله بهترین رمان‌های عربی و از نخستین رمان‌های عربی است که توسط یک زن نوشته شده و به زبان‌های دیگر ترجمه شده است. شخصیت اصلی این داستان دختری به نام هاله است که پدر و برادرش توسط تروریست‌ها کشته شده‌اند. هاله خواننده است و برای انتقام و اعتراض به اقدامات تروریستی در الجزایر، فرانسه و دیگر کشور‌ها کنسرت‌های اعتراضی برگزار می‌کند و جسورانه درباره‌ی مقاومت مردم عرب، علیه تروریسم حرف می‌زند. در این میان، هاله عاشق مردی متکبر و ثروتمند می‌شود. او که دختری ساده، اصیل و با اعتمادبه‌نفس است در این عشق با یک مرد تجملاتی و خودرأی دچار مشکلاتی می‌شود. نویسنده تضاد بین این دو شخصیت و تاثیری را که این تضاد در عشقشان دارد توصیف می‌کند.
نویسنده‌ی این رمان احلام مستغانمی اهل الجزایر است. پدرش، محمد الشریف مستغانمی رهبر انقلابی الجزایر (۱۹۱۸ تا ۱۹۹۲) بود. انتشارات هیرمند این کتاب را با ترجمه‌ی محمد حمادی چاپ کرده است.

سایه کلیدها، جزء کتاب‌های ناقوس‌های سه‌گانه نوشته‌ی ابراهیم نصرالله نویسنده‌ی فلسطینی است. زبان نصرالله در نوشته‌هایش ساده و شاعرانه است و به‌خوبی درد و رنج مردم فلسطین در مقابل اشغالگران را به دل مخاطب می‌رساند. مجموعه ناقوس‌های سه‌گانه شامل بهترین رمان‌های عربی در زمینه‌ی مقاومت فلسطین است.
سایه کلیدها در سبک نمادگرایی و واقع‌گرایی و در چند لایه نوشته شده است و هریک از شخصیت‌های داستان نماد چیزی هستند. کلید هم که در عنوان کتاب آورده شده، نماد پیوند عاطفی فلسطینی‌ها با خانه و وطن است و بارها در داستان تکرار می‌شود و نقش خود را به خواننده یادآوری می‌کند. نویسنده در داستان سایه کلیدها، هویت، مقاومت و ارزش‌های انسانی را نشان می‌دهد. او با هنرمندی تمام، زندگی فلسطینیان را در دوران اشغال و تلاش‌هایشان برای کسب آزادی به تصویر می‌کشد و نقش حیاتی مسیحیان و مسلمانان را در این مبارزه‌ی الهام‌بخش توصیف می‌کند. او برای اثبات نوشته‌هایش از مستندها و مدارک تاریخی استفاده کرده است.
در این راستا، شخصیت امّ جاسر به عنوان نمادی از انسانیت، اخلاق و شجاعت، در کانون داستان قرار گرفته است. با وجود چالش‌ها و تضادهای عمیق اخلاقی، او به ناحوم، فرمانده صهیونیستی، پناه می‌دهد و با فداکاری دلسوزی، زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا او را به نقطه‌ای امن برساند. این عمل نشان‌دهنده عمق شجاعت و انسان‌دوستی امّ جاسر است و پیامی عمیق در مورد شجاعت و انسانیت میان درگیری‌ها و تضادها ارائه می‌دهد.
این کتاب توسط سیدحمیدرضا مهاجرانی ترجمه شده و انتشارات امیرکبیر آن را در دسترس علاقه‌مندان قرار داده است.

رمان چشم بیت لحم دومین کتاب از ناقوس‌های سه‌گانه نوشته‌ی ابراهیم نصرالله است. این کتابْ به‌عنوان یکی از بهترین رمان‌های عربی، به طرز شگفت‌انگیزی زندگی یک زن مبارز را روایت می‌کند و چالش‌هایی را که او در مسیر خود با آن‌ها روبه‌روست به تصویر می‌کشد.
ابراهیم نصرالله با قلم شیوا و صریحش در این رمان، زندگی زنی مدافع آزادی به نام کریمه عبود را روایت کرده است. کریمه عبود یکی از عکاسان سرشناس فلسطینی است که با عکس‌هایی که گرفته، زوایایی از زندگی پر از رنج فلسطینی‌ها را به مردم جهان نشان داده است؛ به همین خاطر بارها تهدید شده و تحت تعقیب قرار گرفته است. کریمه دوربینش را به یک سلاح تبدیل کرده و از طریق نشان‌دادن جنایات اسرائیل علیه آنان به مبارزه‌ای اثربخش انجام داده است. انتشارات امیرکبیر این کتاب را با ترجمه‌ی سیدحمیدرضا مهاجرانی منتشر کرده است.