
معرفی تاریخنویسان مشهور جهان
معمولاً برای بسیاری خواندن تاریخ فعالیتی تفننی است و از آنجا که مواد و مصالحش هم راحت در دسترس همگان قرار دارد، صحبتکردن و اظهار نظرکردن دربارهی آن، کاری راحت. اما کمتر کسی از این علاقهمندان ممکن است بداند تاریخ نوشتن در معنای دقیق چه فرایند توانفرسا و زمانبری است. فرایندی که در آن تاریخنویس مدام در معرض گزارههای متناقض و ابطالگر قرار دارد، تازه اگر بتواند به همان گزارههای متناقض دسترسی داشته باشد. از این گذشته، حتی اگر مورخی از این دشوارترین بخش کار خود یعنی پالایش دادهها با موفقیت بیرون بیاید طوری که مطمئن باشد فقط امکان دارد مدرکی در زیر سنگی فرسنگها دور از او وجود داشته باشد که تا زمانی نامعلوم مکشوف نمیشود و لذا مدعیان سریعاً حکم به ابطال تمام کار او نمیدهند، باید در برابر خیلی از علوم تا عوام از خود دفاع کند. به همین دلیل است که اساساً مورخ بودن و تاریخ نوشتن جز با صرف عمر امکانپذیر نیست و اینکه کتابهای هستند که نوشتنشان یک دهه یا دو دهه زمان برده است موضوعی عجیب نیست.
همچون بسیاری دانشهای دیگر، «تاریخنگاری» از یونان باستان شروع شد و نامش را از یکی از واژههای همین زبان گرفت. آنچه در این یادداشت میآید معرفی بسیار کوتاه تعدادی از مورخان جهان و نیز برخی تاریخنویسان مشهور ایران از دورهی باستان، قرون میانه و مدرن، شیوهی تاریخنگاری و اثرگذاری آنها بر جریان تاریخنویسی است.
اگر به مطالعه کتابهای تاریخ علاقه دارید، پیشنهاد میکنیم پس از مطالعه این یادداشت برای دانلود کتابهای تاریخ به سایت طاقچه مراجعه کنید.
هرودوت

دربارهی جزئیات زندگی هرودوت اطلاعات دقیق در دست نیست. احتمالاً در حدود ۴۸۴ پیش از میلاد در هالیکارناسوس، شهری در آسیای صغیر، به دنیا آمده بود. شهری که آن زمان جزو امپراتوری ایران بود. هرودوت در زندگی بسیار سفر کرد، در طول سفر به اسطورهها و افسانهها گوش میداد و آنها را ثبت میکرد و از مکانها و دیدههایش یادداشت برمیداشت. اثر برجسته و بنیادین او به نام «تواریخ» اولین تاریخ بزرگ روایتشدهای است که از دنیای باستان به دست ما رسیده است و خود او نخستین تاریخنگار جهان نامیده میشود. البته میدانیم پیش از هرودوت کسانی بودند که روایتهای پراکنده از رویدادها و افسانهها و قهرمانان را مینوشتند؛ اما هرودوت نخستین کسی بود که تلاش کرد آن شیوهی مرسوم را در قالب نظمی تاریخی روایت کند؛ یعنی تحقیق کند، به شاهدان محلی رجوع کند و توضیحی علی ارائه دهد. او کل این فرایند را Historia به معنای «تحقیق» نامید. واژهای که رومیان، وارث یونانیان، به معنای مطالعهی منظم گذشته به کار گرفتند. هرودوت در کتاب جنگهای یونان و امپراتوری ایران، جزئیات این جنگها را بازگو کرده است. علاوه بر جنگ، به شرح جغرافیا، رسوم، مذهب و ساختار اجتماعی اقوام آن زمان که یونانیان آنها را «بربر» میخواندند، پرداخته است. هرودوت در تاریخش، گفتههای منابع محلی را بدون درنظرگرفتن دقت بازگو کرده و بر همین مبنا، گاهی علت تاریخی را با علت اسطورهای ترکیب کرده است.
توسیدید

توسیدید یا توکودیدس مورخ آتنی سدهی پنجم پیش از میلاد در حدود ۴۶۰ در خانوادهای پرنفوذ و ثروتمند به دنیا آمد. زندگی او مصادف با جنگ دو دولتشهر آتن و اسپارت بود. توسیدید در میانهی همین جنگ به عنوان فرمانده یک ناوگان در منطقهی تراکیه انتخاب شد؛ اما وقتی موفق به جلوگیری از عبور سپاه اسپارت نشد و شهر مهم آمفی پولیس سقوط کرد، محاکمه و تبعید شد. او در این تبعید به جمعآوری اطلاعات و تأمل در طرفهای جنگ آتن و اسپارت مشغول شد و تا پایان جنگ به آتن بازنگشت. اثر ماندگار او یعنی «تاریخ جنگ پلوپونزی» روایت جنگ ۲۷ سالهی میان آتن و اسپارت است. شیوهی تاریخنگاری او در این کتاب، او را از پیشینیانش متفاوت کرد؛ یعنی برخلاف هرودوت که همچنان به سنت شفاهی و افسانهها چشم داشت، به مشاهدهی مستقیم، گزارش شاهدان عینی و مدارک متکی بود و از آن مهمتر، تاریخ را متأثر از عامل انسانی یعنی انتخابها و کنشها دانست، نه دخالت خدایان و تقدیر. توسیدید تلاش کرد انگیزههای واقعی اعم از سیاسی، اقتصادی و اخلاقی (به عنوان متغیری انسانی) را در پشت تصمیمها و رویدادها نشان دهد. روشی که بر مورخان و فیلسوفان بعد از او اثرگذار بود. کتاب توسیدید نیز به زندگی و آثار این مورخ بهصورت مفصل پرداخته است.
ادوارد گیبون

ادوارد گیبون مورخ تأثیرگذار انگلیسی که در ۱۷۳۷ به دنیا آمد. او فرزند نجیبزادهای روستایی بود که از کودکی اشتیاق زیادی به مطالعهی خودخوان داشت و این مطالعات او را به مسیر علاقه به تاریخ و فهم روندهایش کشاند. گیبون بیش از هر چیز با اثر تاریخی مشهور و کلاسیک خود یعنی «انحطاط و سقوط امپراطوری روم» شناخته میشود. کتابی که در فاصلهی سالهای ۱۷۷۶ تا ۱۷۸۹ نوشت و روایتی گسترده و تحلیلی از تاریخ روم در دورهی اوج تا سقوط آن است. گیبون در تاریخنگاری متأثر از فلسفهی روشنگری زمان خود بود و برای نوشتن، مطالعات گستردهای در تاریخ، فلسفه و زبانهای باستانی انجام داد. نتیجهی آن مطالعات این بود که از روش انتقادی منابع تاریخی و تحلیل علّی و اجتماعی برای بررسی تاریخ امپراتوری روم استفاده کند تا روایتی دقیق ارائه دهد که در آن تاریخ نه صرفاً گزارش وقایع بلکه تبدیل به بررسی روندها، چرخهها و ساختارهای بلندمدت قدرت شود. زبان آراسته و جذاب او در نگارش نیز کتاب او را از نظر ادبی برجسته کرد. گیبون به نوعی، مسیر تاریخنگاری مدرن را شکل داد.
کتاب مسیحیان و سقوط روم اثری است که با نام گیبون به فارسی ترجمه شده است اما کتاب مستقلی نیست بلکه برگرفته از فصلهای ۱۵ و ۱۶ کتاب انحطاط و سقوط امپراتوری روم است که در آن فصلها گیبون توضیح میدهد که چرا و چگونه مسیحیت گسترش یافت و آن را بهعنوان یکی از عوامل تضعیف روم بررسی کرده است.
لئوپلد فون رانکه

رانکه یکی از مورخان آلمانی مهم و بنیانگذار تاریخنگاری مدرن در قرن نوزدهم بود. او سال ۱۷۹۵ در شهر ویهه در ایالت تورینگن در خانوادهای از کشیشان و حقوقدانان پروتستان به دنیا آمد. تحصیلات عالی خود را در رشتهی الهیات و زبانشناسی تاریخی در دانشگاه لایپزیک به پایان برد. هنگامی که در دبیرستان تدریس میکرد، نخستین اثر مهم او یعنی تاریخ اقوام رومی و ژرمنی منتشر شد که باعث شد به استادی دانشگاه برلین برسد. جایی که هگل استاد فلسفه بود. رانکه باور نداشت نظریههای عمومی بتوانند در پهنهی زمان و مکان حکمفرما باشند و معتقد بود وظیفهی تاریخ داوری دربارهی گذشته است، «آنگونه که بود». او در جهت ایجاد شیوهی تاریخنگاری مبتنی بر منابع دستاول، عینی و انتقادی تلاش میکرد. رانکه به جای پرداختن گسترده به علتها و دلایل بر رصد دقیق و توصیف وقایع تاریخی تکیه میکرد، به اسناد و معاهدات اهمیت فوقالعاده میداد و آنها را اساس تحلیل تاریخی میشمرد. او بیش از هر چیز بر تاریخ سیاسی متمرکز بود و نقش رهبران و ساختار دولت را در هدایت تاریخ برجسته میدانست. رانکه روشهای علمی و انتقادی مبتنی بر منابع را با تحلیلهای فلسفی و اخلاقی و ادبی جایگزین کرد، آثارش استانداردهای دانشگاهی را در جهان شکل داد و تاریخنگاری را به رشتهای آکادمیک تبدیل کرد. کتاب «تاریخنگاری، روش و پارادایم» دربارهی همین موضوع است.
فرنان برودل

فرنان برودل، مورخ فرانسوی و یکی از نمایندگان مهم مکتب آنال در تاریخنگاری قرن بیستم بود. او در ۱۹۰۲ به دنیا آمد. استاد در کلژ دو فرانس بود و با تأسیس بخش اقتصادی و اجتماعی مدرسهی مطالعات عالی از ۱۹۵۶ تا ۱۹۷۲ آنجا را مدیریت میکرد. رویکرد او که تاریخ را نه بر اساس وقایع سیاسی بلکه بر اساس ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و محیطی تحلیل میکرد به تاریخ ساختاری شناخته میشود و تکیهاش بر تاریخ اجتماعی و اقتصادی و روایتهای کلان است. در این رویکرد برودل، ساختارها اصل هستند؛ زیرا قرنها پایدار میمانند و چرخههای بحران و رویدادهای سیاسی در درجه دوم و سوم اهمیت هستند. برودل علاوه بر دادههای تاریخی از منابع آماری، اقتصادی و اجتماعی برای تحلیل مبتنی بر شواهد گسترده و چندجانبه استفاده کرد. رویکردی که متعاقباً مسیر شاخهای از دانش یعنی جامعهشناسی تاریخی را هموار کرد. برودل در کتاب تمدن و سرمایهداری زندگی مادی مردمان ماقبل صنعتی در سرتاسر جهان همچون غذا، نوشیدنی، لباس، مسکن، جمعیت، ساختار خانواده، انرژی، فناوری، پول و رشد شهرها را توصیف و نقش هر یک از این عناصر را در فرهنگ، اقتصاد، حکومت، ساختارهای قدرت و تاریخ در بلندمدت نشان داده است.
ابن خلدون

عبدالرحمان ابن خلدون مورخ و جامعهشناس اهل تونس در ۷۳۳ قمری به دنیا آمد. اصالت او به اعراب عربستان میرسد. ابن خلدون در شهرهای قاهره و دیگر شهرهای شمال آفریقا تحصیل کرد و علاوه بر فعالیتهای سیاسی و دیوانی، آثاری در تاریخ، جامعه و اقتصاد نوشت. کتاب اصلی او به «مقدمه» معروف شده است که در اصل مقدمهای بر تاریخ جهانی او بود، اما به سبب اهمیتش به اثری جامعهشناختی و تاریخی تبدیل شد. این کتاب با نام «العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان [یا شأن؟] الاکبر» که با نام کوتاه «العبر» مشهور است شامل تاریخ شمال آفریقا، اسپانیا، تاریخ دولتهای اسلامی و تحلیل اجتماع قبیلهای میشود. او تاریخ را نه به صورت مجموعهای از رویدادها بلکه بهعنوان فرایندی اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی با علتهای مشخص بررسی کرده است که در آن همبستگی قبیلهای، کشاورزی، تجارت، صنعت، مالیات، زمین، آب، ثروت، قدرت، حکومت هرکدام نقش خود را دارند. به همین دلیل او را پیشگام تاریخ اجتماعی و جامعهشناسی تاریخی میدانند.
ویل دورانت

ویل دورانت، تاریخدان و نویسندهی آمریکایی در ۱۸۸۵ به دنیا آمد. او در رشتههای تاریخ، ادبیات و فلسفه تحصیل کرد و در فلسفه مدرک دکترا گرفت. دورانت به مجموعهی تاریخ عمومی خود به نام «تاریخ تمدن» مشهور است که آن را با شیوهی روایتمحور و با تمرکز بر داستان نوشته و برخلاف مورخان پیشگفته کمتر از تحلیلهای کلان یا روش نقد منابع استفاده کرده است. این تاریخ بیشتر به سنت تاریخ عمومی و ادبی تعلق دارد، با این حال، همچنان ارزشمند است. شما میتوانید کتاب صوتی تاریخ تمدن را که توسط نشر آوانامه منتشر شده است، از طاقچه خریداری و دانلود کنید.
آرنولد توینبی

توینبی مورخ، دیپلمات انگلیسی و استاد تاریخ دانشگاه لندن بود. او در ۱۸۸۹ به دنیا آمد. این مورخ که با دیدگاهی تمدنشناسانه و چرخهای تاریخ را بررسی کرده معتقد بود تمدنها بر اساس پاسخ به چالشها شکل میگیرند یا سقوط میکنند. او این نظر را در کتاب «تاریخ تمدن» تشریح کرده است. اگرچه تاریخنگاری او پژوهش آکادمیک دقیق نیست، اما در جهتدادن به دیدگاههای کلان دربارهی تاریخ جهانی و تمدنها تأثیرگذار بوده است.
طبری

محمد بن جریر طبری مورخ و مفسر قرآن سال ۲۲۴ قمری در ولایت طبرستان متولد شد. این مورخ دوران بعد از اسلام، در ایران و جهان با کتاب «تاریخ الرسل و الملوک» شناخته میشود که تاریخ عمومی جهان و اسلام از حضرت آدم تا زمان خودش است. او در سنتی از تاریخنگاری مینوشت که نظم عالم را مبتنی بر اساسی الهیاتی میدید و به همین دلیل بود که همچون دیگر تاریخنویسان اسلام، تاریخ جهان او با پیامبران آغاز میشود. طبری تاریخ خود را به صورت وقایع متوالی و با ذکر سالها و سلسلهها ثبت کرد و در نقل روایات بیش از هر چیز به سلسلهی راویان اهمیت میداد که ترکیبی از منابع اهل حدیث، سیرهی پیامبر و روایتهای محلی بود. کتاب او اگرچه سه قرن بعد از اسلام و شکلگیری جامعهی مسلمانان نوشته شد؛ اما یکی از منابع اصلی رویدادهای دوران اولیهی اسلام است. کتاب صوتی تاریخ بلعمی، ترجمه و بازنویسی فارسی از تاریخ طبری است که توسط ابوعلی بلعمی، وزیر منصور بن نوح سامانی، انجام شده است.
بیهقی

ابوالفضل بیهقی، مورخ و منشی دربار غزنویان بود و در ۳۸۵ قمری در ولایت بیهق به دنیا آمد. او یکی از مورخان فارسیزبان ایران بعد از اسلام است که در دربار سلطان مسعود غزنوی منشی بود و به وقایع دربار و اسناد رسمی دسترسی داشت. کتاب او که به «تاریخ بیهقی»، «تاریخ مسعودی» و «تاریخ آل سبکتگین» معروف است به زبان فارسی وقایع دربار و حکومت غزنوی را از نگاه شاهدی روایت میکند که سعی میکرد بیغرض بنویسد و شامل وقایع سیاسی، نظامی و روابط طبقات حاکم میشود. ویژگی اصلی تاریخ بیهقی استفاده از منابع دستاول، مشاهدهی مستقیم وقایع، تحلیل شخصیتهای سیاسی و تصمیمها و رفتارهای آنها با نثری ادبی است.
حسن پیرنیا

میرزا حسنخان مشیرالدوله معروف به پیرنیا در سال ۱۲۵۱ در شهر تبریز به دنیا آمد. او در روسیه تحصیل کرد و اولین شغلش وابسته سفارت ایران در سنپترزبرگ بود. پیرنیا مؤسس مدرسهی علوم سیاسی در تهران بود و خود در این مدرسه، حقوق بینالملل درس میداد. پس از مشروطه و برپایی مجلس شورای ملی در چندین نوبت بهعنوان نماینده به مجلس راه یافت، در کابینهها مسئولیت وزارت را بر عهده گرفت و در نهایت، به نخستوزیری رسید. او بعد از کنارهگیری از سیاست به تحقیق و تألیف کتاب در تاریخ ایران مشغول شد که مشهورترینش «کتاب تاریخ ایران باستان» است. این کتاب مدتها از منابع تاریخ ایران به شمار میرفت؛ زیرا آغازگر پژوهشهای نوین تاریخ در ایران و متکی به تحقیقات جدید و یافتههای باستانشناسی بود.
احمد کسروی

احمد کسروی زبانشناس، پژوهشگر، تاریخنگار دورهی مشروطه و از رجال فکری و فرهنگی معاصر ایران است. او ۸ مهر ۱۲۶۹ خورشیدی در تبریز به دنیا آمد. در رشتهی حقوق تحصیل کرد، استاد حقوق در دانشگاه تهران و بیرون از آنجا وکیل دعاوی بود. کسروی به عنوان شاهد زنده و ناظر وقایع دوران مشروطه دو کتاب شاخص نوشت؛ یکی « کتاب تاریخ مشروطهی ایران» و دیگری، «تاریخ هجده ساله آذربایجان». او در تاریخ مشروطه، وقایع انقلاب و تحولات آن را با استفاده از اسناد و منابع دستاول و از دید یک ناظر روایت کرده است.
فریدون آدمیت

فریدون آدمیت، تاریخنگار و دیپلمات وزارت امور خارجه در ۱ مرداد ۱۲۹۹ به دنیا آمد. او در رشتهی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران درس خواند و پایاننامهاش را دربارهی زندگی و اقدامات امیرکبیر نوشت که بعدها با عنوان «امیرکبیر و ایران» منتشر شد. بعدها در دانشگاه لندن در رشتهی تاریخ و فلسفهی سیاسی درجهی دکتری گرفت. تحقیقات او دربارهی جریان مشروطه و عوامل و پیامدهای آن از جمله تحول فکری جدید بود تا چنانکه در نظر داشت «تحلیلی علمی و انتقادی» از تحولات سیاسی و اجتماعی جنبش مشروطه ارائه دهد. کتاب «اندیشه ترقی و حکومت قانون» او، دربارهی چگونگی و نتایج اصلاحات دورهی میرزا حسین خان سپهسالار و بررسی ریشههای انقلاب مشروطه در آن دوره است.
عباس اقبال آشتیانی

عباس اقبال ادیب، تاریخدان و استاد دانشگاه تهران بود. او سال ۱۲۷۵ خورشیدی در آشتیان به دنیا آمد. در دارالفنون و دارالمعلمین ادبیات، تاریخ و جغرافیا تدریس و کتاب درسی تدوین میکرد. پس از تأسیس دانشگاه تهران بهعنوان استاد به این دانشگاه رفت. در چند نوبت رایزن فرهنگی بود و طی سالها مقالههای زیادی با موضوع تاریخ ادبیات در مجلههای مختلف نوشت. کتاب تاریخ مغول او دربارهی جغرافیای تاریخی آسیای مرکزی، اقوام ترک و مغول و یورشهای آنها و رویدادهای تاریخی ایران در پی این حملات است.
عبدالحسین زرینکوب

عبدالحسین زرینکوب ادیب، تاریخدان و استاد دانشگاه متولد ۲۷ اسفند ۱۳۰۱ در شهر بروجرد بود. او که دکترای رشتهی ادبیات از دانشگاه تهران داشت، متعلق به نسلی از ادیبان بود که همپای تصحیح متون کهن ادب فارسی به تاریخنگاری روی میآوردند. با این حال، او در تاریخنگاری خود علاوه بر توصیف وقایع، علتها و پیامدهای آنها را از نظر دور نداشته است. مهمترین اثر او در تاریخنگاری «کتاب تاریخ مردم ایران» است که از دورهی اساطیری ایران آغاز میشود و به تاریخ ایران بعد از ورود اسلام و سلسلههای حاکم، فرقهها و نهضتها میرسد.
از دیگر آثار مهم او میتوان به کتاب دو قرن سکوت اشاره کرد؛ اثری تأثیرگذار که به بررسی وضعیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران در دو قرن نخست پس از ورود اسلام میپردازد.
شیرین بیانی

شیرین بیانی، پژوهشگر، مورخ و استاد تاریخ دانشگاه تهران است و در ۱۱ مرداد ۱۳۱۷ در تهران به دنیا آمد. او فرزند خانبابا بیانی و ملکه ملکزاده، نوهی مهدی ملکزاده و نتیجهی ملکالمتکلمین است. بیانی لیسانس خود را در دانشگاه تهران در رشتهی تاریخ گرفت و دورهی دکتری را در فرانسه گذراند. حوزههای تحقیقاتی او تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مغول است. «دین و دولت در ایران عهد مغول» یکی از کتابهای اوست که دربارهی تلاش متقابل حکومت و مردم، یکی برای تحکیم قدرت خود و دیگری برای تجدید حیات ازدسترفته، در این دوره است. کتاب «زن در تاریخ ایران معاصر» نوشتهی شیرین بیانی و منصوره اتحادیه نیز به جایگاه زنان از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی میپردازد.
افسانه نجمآبادی

افسانه نجمآبادی نویسنده، پژوهشگر مطالعات زنان، جنسیت و تاریخ ۸ دی ۱۳۲۵ در تهران به دنیا آمد. او نبیرهی شیخ هادی نجمآبادی از مجتهدان دورهی قاجار است. نجمآبادی در ۱۹۸۴ دکترای خود را در رشتهی جامعهشناسی از دانشگاه منچستر دریافت کرد و از آن زمان در دانشگاهها و مراکز مطالعاتی مشغول فعالیت و تحقیق بوده است. از او چندین کتاب به فارسی ترجمه شده است؛ از جمله کتاب «حکایت دختران قوچان». عنوان کتاب اشاره به واقعهی فروش دختران قوچان به ترکمانها در سالهای منتهی به انقلاب مشروطه در ازای مالیات یا دریافت گندم دارد.
یرواند آبراهامیان

آبراهامیان، تاریخنگار ایرانیآمریکایی سال ۱۳۱۹ در تهران به دنیا آمد. از سنین کودکی به خارج از کشور رفت و آنجا یکی از فعالان سیاسی و از اعضای کنفدراسیون جهانی دانشجویان ایرانی بود. آبراهامیان در رشتهی تاریخ مدرک دکترا گرفت. او در تاریخنگاری به جامعه، طبقه، دولت و ایدئولوژی نظر دارد. کتاب مشهور او «ایران بین دو انقلاب» است که با تحلیلی مارکسیستی کوشیده جامعهی ایران را در میانهی دو انقلاب با اصل قرار دادن حزب توده واکاوی کند.
نتیجهگیری
آنچه در معرفی مورخان یا بعضاً تاریخدانان آمده خلاصهای بسیار کوتاه از دلایل شهرت آنها و تأثیرگذاریشان بر جریان تاریخنگاری بدون نقد و بررسی محتوای کتابهاست. بدیهی است مورخان زیادی هستند که کتابهای تحقیقاتی درجهیک نوشتهاند. اما هدف این نوشتار معرفی برخی از آنهایی بود که یا در تاریخنگاری جریانساز بودند یا در داخل ایران اولین بار تاریخ را بر اساس ارجاع گسترده به منابع اساسی نوشتهاند. برخی هم به دلایلی امروزه مشهور و پرطرفدار هستند.
طاقچه دریچهای است به دنیای کتابهای الکترونیکی؛ جایی که با یک کلیک، به دنیایی از داستانها، دانش و تجربههای تازه قدم میگذارید. هر زمان و هرجا که بخواهید، میتوانید کتاب دلخواهتان را در فروشگاه کتاب طاقچه پیدا کنید و بیدرنگ مشغول خواندن شوید. لذت یک کتابخانهی همیشه در دسترس را با خرید کتاب در طاقچه تجربه کنید!





