کتاب هایی که هر دختر یا زنی باید بخواند

حدود ۷۰ سال از نوشتن کتاب جنس دوم سیمون دوبووار می‌گذرد؛ کتابی که در نوع خود بی‌نظیر بود و چاپش با مخالفت‌های شدید همراه شد. عجیب نیست. دوبووار در این کتاب همان‌طور که از نامش پیداست، به این پرداخت که چطور زن در طول تاریخ در جامعه، جایگاه دوم را کسب کرده است. او از منظر زیست‌شناسی، ‌روان‌شناسی، ماتریالیسم تاریخی، تاریخ زنان، اسطوره‌شناسی و ادبیات، جامعه‌شناسی، اقتصاد و فلسفه به چگونگی کِهترشدن مقام زن از مرد پرداخته است. همچنین در جلد دوم او سعی می‌کند نحوه‌ی شکل‌گیری زن را شرح دهد: کودکی، دختر جوان، آشنایی جنسی، زن همجنس‌باز؛ موقعیتی: زن شوهردار، مادر، زندگی اجتماعی، فاحشه‌ها و روسپیان، از بلوغ تا پیری، زن عاشق، زن عارف، نارسیست‌ها، و درنهایت، به سوی رهایی: زن مستقل.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید طبق بعضی اسطوره‌ها زن‌ها شباهت عجیبی با گرگ‌ها دارند. قضیه از این قرار است که دکتر کلاریسا پینکولا استس، روان‌شناس، مشغول تحقیق درزمینه‌ی حیات‌وحش به‌ویژه گرگ‌ها بود؛ گرگ‌های نژاد کانیس لوپوس و کانیس روفوز. او متوجه می‌شود زندگی این گرگ‌های وحشی چقدر به زندگی زنان شبیه است.

حیات‌وحش و زن وحشی هر دو گونه‌های در معرض خطر هستند. با گذشت زمان طبیعت غریزی زنانه غارت شده است، پس‌زده شده و دوباره ساخته شده است. زنان وحشی و گرگ‌ها به یک اندازه شهرت دارند. همه آن‌ها کهن‌الگوهای غریزی مشابهی دارند و همین‌طور همه آن‌ها به‌اشتباه به داشتن غریزه‌ای خطرناک وحشی متهم هستند.

حتما این مقایسه برایتان پیش آمده که چرا وقتی مردها پیر می‌شوند باز هم دارای غریزه‌ی زندگی‌اند (و حتی تواناتر می‌شوند) اما برای زنان گویی بعد از یائسگی همه چیز تمام می‌شود و هرچه دارند در فرزندانشان خلاصه می‌شود؟ یا چرا زنان باید «حتما» زیبا باشند درحالی‌که مردان قوی و محکم باشند کافی است؟

سوزان سانتاگ را اغلب صاحب‌نظر در زمینه‌ی فلسفه، هنر، تاریخ و جامعه می‌شناسیم. اما او در زمینه‌ی زن و فمینیسم نیز نظرات درخشانی دارد. جستارهایی درباره زن شامل چهار جستار درخشان از اوست که هرکدام بابی از مسائل زنان را باز می‌کند.

جستار اول با نام استاندارد دوگانه‌ی پیرشدن، به این می‌پردازد که چگونه استانداردها درباره‌ی پیرشدن زنان و مردان دوگانه است و البته یکسان نیست. از ابزار ستم بر زنان، قاعده‌ی استاندارد دوگانه‌ی پیرشدن است که می‌گوید مردان با مسن‌شدن توانمندتر می‌شوند و در مقابل، زنان با روند سالمندی رو به افول می‌روند. سانتاگ در این جستار با واکاوی واقعیت‌های جامعه‌ی امروز یادآور می‌شود که زنان باید خود را از قیدوبند این باورها رها کنند و به خود بیایند.

درست است که سرگذشت ندیمه یک رمان ضدآرمان‌شهری و تخیلی است اما مارگارت اتوود برای نوشتن رمانش از زندگی زنان در برخی از کشورها در همین قرن بیستم و بیست‌ویکم، و نه در گذشته‌های دور، الهام گرفته است. حکومت‌هایی که بر تمام جنبه‌های زندگی زنان کنترل دارند؛ درباره‌ی پوشش آن‌ها، ازدواج، مادرشدن، سقط جنین و… نظارت می‌کنند و هرگونه تخطی زنان با مجازات سنگین همراه است. در داستان اتوود آمریکا در جریان یک انقلاب به دست حکومتی تمامیت‌خواه و متعصب دینی به نام گیلاد می‌افتد. شخصیت نخست داستان دختری به نام آفرد است که ندیمه است و داستان از زبان او روایت می‌شود. از طریق تقابلی که او با دیگر شخصیت‌ها و طبقه‌های جامعه دارد با فضای کلی جامعه گیلاد آشنا می‌شویم. آفرد وجدان بیدار زنان است و می‌خواهد هرطور شده از این وضعیت نجات پیدا کند. البته او می‌داند برای نجات نمی‌تواند تنهایی قدم‌ از‌ قدم بردارد. او نیاز به همراهی دیگران دارد… .

زنان کوچک نوشته‌ی لوییزا می الکات یکی از رمان‌های کلاسیک و درواقع از نخستین رمان‌هایی است که در آن از حقوق و احساسات زنان سخن به میان آمد. تا پیش از این رمان، شاید در کمتر کتابی زندگی زن، آن هم چهار زن، روایت شده باشد. زنان در ادبیات یا در جایگاه‌های فرعی بودند یا اگر نقش مهمی داشتند، از دید یک مرد و با نگاه مردانه توصیف شده بودند. لوییزا در این کتاب دست بر روی مسئله مهمی می‌گذارد: وقتی مردان حضور ندارند زنان چگونه زندگی می‌کنند؟ چهار خواهر در زمان جنگ و در غیاب پدرشان که به جنگ رفته می‌خواهند از پس زندگی سختشان برآیند. یکی از دخترها عاشق نویسندگی و بلندپرواز است و می‌خواهد با نویسندگی در دنیای ادبیاتی که کاملا مردانه است سری میان سرها پیدا کند. بقیه‌ی دخترها هم آرزوها و اهداف خودشان را دارند. البته اگر مرگ یا ازدواج بهشان امان بدهد.

اگر قرار باشد تاریخ زنان هر سرزمینی را جداگانه بنویسیم، شاید وجه اشتراک تمامی آن‌ها دو کلمه باشد: رنج و مبارزه. کتاب پاچینکو داستان زنی از کره جنوبی در آغاز قرن بیستم است که با مردی فرصت‌‌طلب آشنا شده و از او صاحب فرزند می‌شود. اما مرد حاضر به ازدواج با او نمی‌شود. درنتیجه زن مجبور می‌شود به پسری پاک‌طینت اعتماد کند و با او از کره خارج شده و به ژاپن برود. پاچینکو داستان رنج این زن و تلاش و مبارزه‌ی او برای سرپانگه‌داشتن زندگی‌ و خانوده‌اش است. البته پاچینکو فقط به زندگی این زن محدود نمی‌شود بلکه داستان سه نسل دیگر از این خانواده را نیز روایت می‌کند که به دوران کنونی می‌رسد. با خواندن پاچینکو می‌توانید رنج زنان را در مهاجرت، دوری از خانواده، مسائل سیاسی، به زندان افتادن شوهر و… ببینید. پشت نقاب کشورهایی مثل ژاپن و کره که نمایی پیشرفته و زیبا دارند، رنج و اندوه بی‌نهایت زن وجود دارد که ابدا دیده نمی‌شود.

اغلب کتاب‌هایی که درباره‌ی جنگ خوانده‌اید یا فیلم‌هایی که دیده‌اید، روایت‌های مردانه‌ای از جنگ هستند که فقط درباره‌ی آمار و ارقام و تجهیزات جنگی و قهرمان‌های مرد سخن می‌گویند. آیا می‌خواهید روایتی زنانه از جنگ را بخوانید؟ روایت زنان از جنگ با آنچه تابه‌حال خوانده‌اید فرق دارد. در واقع روایت زنان از جنگ مساوی است با حقیقت سیاه و تلخ جنگ که همیشه حکومت‌ها با آن مخالف بوده‌ و از ابراز آن خودداری کرده‌اند.

سوتلانا الکسیویچ در کتاب جنگ چهره زنانه ندارد به صورت مستندگونه با زنان شرکت‌کننده در جنگ‌جهانی دوم گفت‌وگو کرده و از زبان آن‌ها جنگ را روایت می‌کند؛ جنگی که چهره زنانه ندارد. این زنان در جایگاه پزشک، پرستار، تک‌تیرانداز، مسلسل‌چی، پارتیزان، فرمانده، سرباز، مکانیک، راننده، خلبان، نیروی دریایی، مین‌روب، خبرچین، راننده‌ی قطار، پل‌ساز، آشپز، لباس‌شور و … در جنگ حضور داشته‌اند. زنانی که از خانواده‌هایشان گذشتند و بچه‌هایشان را قربانی کردند تا به هزار سختی وارد ارتش شوروی شوند و در جنگ‌جهانی حضور به عمل برسانند. در این راه آن‌ها سختی‌های جنگ را به چشم دیدند، اسیر و شکنجه شدند و وقتی هم جنگ تمام شد و به شهرشان و نزد خانواده‌شان برگشند از طرف آن‌ها طرد شدند. آن‌ها زنانی بودند که از سویی هم خودشان و هم دیگران، احساسات زنانه‌شان را سرکوب کرده بودند و از سویی دیگر، به گونه‌ای که با مردانِ از جنگ‌برگشته رفتار می‌کردند با آن‌ها رفتار نمی‌کردند. آن‌ها هنوز زن بودند و می‌خواستند به عنوان زن زندگی کنند. 

در جایگاه یک زن ایرانی شاید برایتان جالب باشد بدانید آن چیزی که الان به عنوان عشق رمانتیک و عشق مرد به زن در ایران می‌شناسید عمری حدودا صدساله دارد. درحقیقت مردان (به‌ویژه مردان طبقات بالاتر) پیش از این دوره به پسران نابالغ (اَمرَد) عشق می ورزیدند و زنان برای آنکه محبت مردی را جلب کنند باید با این پسرکان رقابت می‌کردند.

افسانه نجم‌آبادی، استاد هاروارد و پژوهشگر حوزه‌ی زنان، جنسیت و تاریخ، در این کتاب با استفاده از منابع موجود از دوران قاجار، درصدد بوده به این پرسش پاسخ دهد که زنان در آن زمان چه جایگاه و نقش جنسیتی داشتند؟ برای مثال وقتی در کتاب‌ها و تصاویر آن دوره می‌خواستند «زیبایی» را به تصویر بکشند، زیبایی و جذابیت جنسی برایشان بی‌جنسیت بوده است. درواقع تصویر یک پسر نابالغ با تصویر یک زن تفاوتی نداشته است. نویسنده سپس هم‌جنس‌خواهی در آن دوره را توصیف کرده و البته تفاوت آن را با مفاهیمی که امروزه می‌شناسیم مشخص می‌کند. زنان در آن دوره جایگاهی پایین‌تر از اَمرَدان و در بهترین حالت، مساوی با آنان داشتند. اما چه می‌شود که این فضا تغییر می‌کند؟ کم‌کم پس از آشنایی قاجار با غرب و آداب و اندیشه‌ی آن‌ها و نقشی که زنان در جامعه‌ی غرب داشتند، علاقه به امردها مذموم و ناپسند شمرده شد و علاقه به زنان و توجه به آن‌ها موضوعیت پیدا کرد.

یکی از کتاب‌هایی که هر زنی باید بخواند «زنان، دشتان و جنون ماهانه» است. شاید روایت دشتان‌شدن مادر و مادربزرگ‌مان را از زبان خودشان شنیده باشیم؛ اینکه چطور این دوره برایشان سخت طی می‌شد و چقدر همه‌چیز در خفا و پنهانی می‌گذشت و با شرمساری همراه بود. شهلا زرلکی دست بر همین موضوع مهم می‌گذارد که تابه‌حال اینگونه به آن پرداخته نشده بود. او عادت ماهیانه را درگستره‌ی تاریخ می‌جوید؛ در طب سنتی ایران، در دین زرتشت و کتاب‌های دینی زرتشتی، در کتاب مقدس یهودیان، قرآن و در اسطوره‌ها، ادبیات و نمادها. نمونه‌هایی از چگونگی مواجهه با دشتان در برخی جوامع باستانی مثل مصر باستان و یونان را نیز قید می‌کند.

افسانه نجم‌آبادی، پژوهشگر مطالعات زنان، کتاب مهم و درخور توجه دیگری دارد با نام «چرا شد محو از یاد تو نامم؟» که مجموع چند مقاله از اوست. این مقاله‌ روایت ماجرای غم‌انگیز فروختن دختران قوچان به قبایل ترکمان (حدود سال ۱۲۸۴) است. این واقعه آنقدر تکان‌دهنده بوده که خبرش به تهران هم می‌رسد و باعث می‌شود صدای مردم و تظلم‌خواهان بلند شود. نجم‌آبادی با شرح این واقعه و ذکر منابع و مستندهای مختلف، نشان می‌دهد که چطور این رویداد غم‌‌انگیز موتور محرکی برای انقلاب مشروطه می‌شود و باعث می‌شود مردم به خروش درآیند اما نکته‌ی جالب‌توجه اینجاست که به قول نجم‌آبادی، بعد از انقلاب مشروطه و رویدادهای پس از آن، دیگر در کتاب‌های تاریخی خبری از این رویداد نیست و تاریخ‌نویسان بزرگ حرفی از این واقعه نمی‌زنند؛ گویی اصلا رخ نداده است. حال نجم‌آبادی از زبان این دخترکان بی‌گناه خطاب به تاریخ ایران و تاریخ‌نویسان می‌پرسد: چرا شد محو از یاد تو نامم؟. نویسنده دلایلی نیز برای این محوشدن نام دخترکان می‌گوید که خواندنی است.

در همه جای دنیا کم نیستند زنانی که از بیان احساسات و خواسته‌های قلبی خود ترس دارند و با این فکر که با ابراز وجود دیگر مطلوب اطرافیان و مهم‌تر از همه محبوب و یا همسر خود نباشند، خود را می‌آزارند. البته دلیل چنین اندیشه و احساسی در زنان در طول تاریخ تنها خودشان نبوده‌اند. جامعه‌ای که بر مبنای مدل‌های مردانه طراحی شده و می‌شود، نقش اصلی را در این موضوع بازی می‌کند. قوانین تبعیض‌آمیز جنسیتی، محیط‌های شغلی مردانه و زورگویی و نادیده‌گرفتن زنان هنوز هم در خیلی از جوامع جریان دارد و در زمینه‌ی سیاست هم هنوز دنیا در اختیار مردان است و آنان هستند که بخش عمده‌ی رهبری سیاسی را دردست دارند. کتاب خود ابرازگری و جرئت‌مندی در زنان به موضوع ابراز نیاز و جرئت و جسارت در زنان پرداخته است. نویسنده به ما نشان می‌دهد چگونه با عبور از هنجارها و انتظارات جنسیتی سنتی و الگوهای رفتاری و ارتباطی قدیمی خودمان را ابراز کنیم.

درس‌های شیمی کمی با کتاب‌های قبلی تفاوت دارد؛ داستان زنی شیمیدان در کالیفرنیای جنوبی در دهه‌ی ۱۹۶۰. الیزابت زوت، یک شیمیدان موفق، می‌خواهد با وجود تمام محدودیت‌هایی که در آن دوره وجود داشته در زمینه‌ی شیمی موفق شده و به جایگاه درخوری برسد. اما کارشکنی عده‌ای و محدودیت‌های پیرامونش باعث می‌شود سر از آشپزخانه و برنامه‌ی آشپزی دربیاورد؛ آشپزی با چاشنی شیمی.

این کتاب روایت طنز و خنده‌دار از تلاش یک زن است که می‌خواهد هر کاری بکند تا وضعیتش را تغییر دهد.