معرفی کتاب‌هایی درباره کمونیسم

کتاب راهنمای بازدید از موزه کمونیست روایتی داستانی دارد و وقایعی از دوران کمونیسم در کشورهای بلوک شرق (چکسلواکی، رومانی، مجارستان، آلبانی و …) را روایت می‌کند. این کتاب قصه‌هایی از زبان موش، طوطی، خرس، گربه، موش کور، خوک، سگ و زاغ است. این کتاب شامل هشت قسمت با عنوان‌‌های گردشی در موزه کمونیسم، یک کمونیست خوش‌سلیقه، خرس و شاهدخت روستایی، گربه‌‌دار ورشو، افسانه دیوار برلین به روایت یک موش کور، از گولاک تا گولاش: مقدمه‌‌ای بر کتاب آشپزی به سبک مجار اثر خانم خوکه، مصاحبه با پیرترین سگ بخارست و ماجرای عجیب زاغ دیوانه است. در این کتاب طوطی دست‌آموز ژنرال تیتو از سال‌های حکومت او می‌گوید. یک زاغ مرگ اسرارآمیز نخست وزیر آلبانی را روایت می‌کند و موش کوری در زیر دیوار برلین مشاهده‌هایش را بر زبان می‌آورد. همچنین حیوانات دیگر هرکدام داستان خودشان را از زندگی در کشوری کمونیستی روایت می‌کنند. 

راهنمای بازدید از موزه کمونیست مانند راهنمای یک موزه دست شما را می‌گیرد و وارد موزه‌ای می‌کند تا با کمونیست و حکومت‌های کمونیستی آشنا شوید؛ آن هم از طریق قلم نویسنده‌ای که به‌خوبی با این حکومت‌ها آشناست.

کتاب استالین جوان از تولد تا انقلاب اکتبر پژوهشی است دربارهٔ زندگی استالین از بدو تولد تا هنگام رسیدنش به حکومت در اکتبر ۱۹۱۷. ژوزف استالین سیاستمدار کمونیست و رهبر شوروی بود. او از اواسط دهه‌ی ۲۰ تا مرگش در سال ۱۹۵۳ رهبر عملی حزب کمونیست اتحاد شوروی به شمار می‌آمد. اما استالین پیش از آنکه به این پایگاه برسد، دوران جوانی عجیبی را پشت سر گذاشته بود. او زمانی راهزن بود و در دوره‌ای جوانی آرمانگرا.

خواندن کتاب استالین جوان از تولد تا انقلاب اکتبر که پر از نکته‌های جالب و کمترگفته‌شده درباره‌ی زندگی استالین است، می‌تواند به خواننده کمک کند تا تصویری از روسیهٔ قبل از انقلاب ۱۹۱۷ در ذهنش ترسیم کند و به این پرسش پاسخ دهد که انقلاب در چه فضایی پیروز شد و چه کسانی بعد از انقلاب به قدرت رسیدند و تا رهبری کمونیست پیش رفتند؟

کتاب استالین؛ دربار تزار سرخ (از غصب قدرت تا مرگ) بر دورانِ حکومتِ جوزف استالین بر اتحاد شوروی تمرکز دارد. در این کتاب حوادث زندگی استالین از رسیدن به قدرت تا هنگام مرگش در مارس ۱۹۵۳ بررسی می‌شود. کتاب‌ روایت‌ داستان‌گونه دارد و نویسنده سعی کرده است با جزئیات به زندگی استالین و خانواده‌ی او بپردازد. بنابراین خواننده، یک کتاب تاریخی صرفْ نمی‌خواند و می‌تواند با اطرافیان استالین به مثابه‌ی شخصیت‌های یک داستان مواجه شود. در خلال کتاب، خواننده با نحوه‌ی تفکر استالین و اشتباهاتی که در سیاست‌گذاری‌اش مرتکب شد آشنا می‌شود. همچنین در این کتاب، از جنایت‌هایی که او و همراهانش تحت لوای کمونیسم به مردم کردند، پرده برداشته می‌شود.

کتاب دختر استالین، زندگی‌نامه‌ی سوتلانا علیلویوا، دختر استالین است و سرگذشت او را از زمان تولد تا لحظه مرگش روایت می‌کند. سوتلانا همیشه در تلاش بود خود را از زیر سایه‌ی پدرش بیرون بکشد. تضاد عمیقی که عاطفه‌ی او با سنگدلی پدرش داشت، نمی‌توانست اجازه بدهد که سوتلانا به زندگی عادی خود ادامه دهد. این کتاب کمونیسم را از نمای دیگری به خواننده نشان می‌دهد. کمونیسم اگرچه در زمان خود، از دور دارای قدرت و هیبت و عاملی برای اتحاد و رسیدن به خوشبختی بود، اما از نزدیک به هیولایی می‌مانست که حتی به کودکان هم رحم نمی‌کرد.

کتاب یک روز از زندگی ایوان دنیسوویچ داستانی درباره‌ی اردوگاه‌های کار اجباری در دهه‌ی ۵۰ میلادی در شوروی است. ماجرا درباره‌ی شخصی به نام ایوان است که به جرم جاسوسی، بی‌گناه محاکمه و راهی اردوگاه کار اجباری گولاگ می‌شود. او باید ده سال از زندگی خود را در این مکان مخوف بگذراند. این کتاب، تنها داستان یک روز از زندگی مشقت‌بار او در اردوگاه است. رمانْ روایت دل‌مشغولی‌ها و دغدغه‌های زندگی ایوان است که روزی هزار بار می‌میرد و زنده می‌شود. ایوان هر روز از خود می‌پرسد که آیا زنده از اردوگاه بیرون می‌آید یا نه؟

خانه ماتریونا نیز داستان زنی شصت‌ساله به نام ماتریوناست که هیچ چیز در زندگی برایش باقی نمانده به جز خانه‌ای که در اختیار بقیه می‌گذارد؛ از جمله ایگناتیچ، زندانی سابق اردوگاه کار اجباری و معلم فعلی مدرسه. شوهر ماتریونا در جنگ ناپدید شده و شش فرزندنش هم در کودکی از دنیا رفته‌اند. او نمونه‌ای از انسان‌های معمولی حکومت شوروی است که با پاک‌نهادی و معصومیت روزگار می‌گذرانند؛ اما در محل زندگی ماتریونا افرادی هم زندگی می‌کنند که حریص و طمع‌کارند و برای ترفیع مقام و کسب ثروت حاضرند هرکاری بکنند. برای شناخت زندگی عادی مردم در دوران حکومت کمونیست‌ها و ستم‌هایی که بر آن‌ها روا شد، بهترین منبع این کتاب است.

برای شناخت کمونیست‌ها و کمونیسم باید ابتدا شناختی از مارکسیست‌ها داشته باشیم. کتاب مارکسیست‌ها یک «پیش‌درآمد» است. پیش‌درآمدی بر انواع مارکسیسم؛ و عمدتا برای کسانی نوشته شده است که جدا این فلسفه‌ها را نمی‌شناسند و تظاهر هم نمی‌کنند که آن‌ها را می‌شناسند. این کتاب برای مطالعه افرادی هم هست که با مارکسیسم آشنایند؛ اما بر این باورند که «کمونیست‌ها» مارکسیسم را «دربست بلعیده‌اند»، پس دیگر نمی‌تواند از آنِ ایشان باشد؛ آن‌هایی که گرفتار این اندیشه‌اند که مارکسیسم صرفا یک ایدئولوژی است و امروزه دیگر ایدئولوژی یا به آخر خط رسیده یا باید برسد.

این کتاب برای آن گروه هم هست که از سیاست و فلسفه سیاسی ملول شده‌اند و در لاک زندگی خصوصی خویش خزیده‌اند (یا هرگز از این لاک بیرون نخزیده‌اند). اگر این کتاب بتواند این‌گونه افراد را، تنها گامی به سوی عهده‌دارشدن وظایف شهروندی تمام‌عیار نزدیک‌تر کند، به هدف اساسی خویش دست یافته است. به طور کلی کتاب مارکسیست ها پاسخ تمام سوالاتتان را درباب این موضوع می‌دهد و کمکتان می‌کند تا گامی به سوی عهده‌دارشدن وظایف شهروندی بردارید.

مارکسیسم، یک نظریه، یا مکتبی فلسفی، سیاسی درباره‌ی چگونگی تحول جامعه و قانون‌های حاکم بر آن است که پایه‌گذاران آن کارل مارکس، فیلسوف، اقتصاددان و جامعه‌شناس آلمانی و همفکر او فریدریش انگلس بودند. مارکس نتیجه می‌گیرد که کارگران تنها با گرفتن مهار فرایند تولید به صورت اشتراکی، یعنی با «کمونیسم» می‌توانند بر این ناانسانی بودن غلبه کنند. آزادی انسانی، نه با انقلاب سیاسی محض برای نابودی بقایای فئودالیسم، بدانگونه که لیبرال دموکرات‌ها می‌گویند، بلکه با انقلاب اجتماعی برای استقرار «جامعه‌ی کمونیستی» امکان‌پذیر است.

کمونیسم معنایی وسیع‌تر از مارکسیسم دارد. اندیشه‌های کمونیستی را می‌توان از قرون گذشته تا به امروز در طرح‌های نظری برای جامعه آرمانی (مدینه فاضله) مانند جمهوی افلاطون جست‌وجو کرد. درحقیقت، می‌توان مارکسیسم را یکی از شاخه‌های کمونیسم یا کمونیسم جدید و علمی دانست. خود مارکس کمونیسم خود را کمونیسم کارگری و متمایز از کمونیسم‌های قبل از خود می‌داند.

 کتاب مارکسیست‌ها پیش درآمدی است بر فلسفه این مکتب سیاسی و اجتماعی و مخاطبان را با اندیشه مارکسیسم، اهداف، انواع آن آشنا می‌کند.

در سال‌های اخیر، وقتی حرف از کمونیسم و کشورهای کمونیستی می‌شود، نام کره‌ی شمالی به میان می‌آید. اما آیا واقعا سیاست حاکم بر این کشور منطبق با کمونیسم است یا با آن تفاوت‌هایی دارد؟ رضا امیرخانی در سفرنامه‌ی خود به کشور کره‌ی شمالی سعی می‌کند روایت خود را از این کشور مرموز و مبهم بیان کند. او سعی کرده روایت‌های دست اولی از این کشور بیان کند؛ روایت‌هایی که به دور از غرض‌ورزی رسانه‌‌های غربی است. امیرخانی با نثر باطراوت و سرزنده‌ی خود به اتفاقات بامزه در این سفرش اشاره کرده و سعی می‌کند اینگونه از فضای خاکستری و سرد کره‌ی شمالی بکاهد.

خواندن یا شنیدن این کتاب برای کسانی که می‌خواهند بدانند کمونیسم در دنیای معاصر ممکن است چه شکلی داشته باشد، جالب است؛ شناخت خواننده از کمونیسم اولیه و تعریفی که داشت، می‌تواند به آگاهیِ او کمک کند که چقدر این مفهوم در دنیای کنونی به بیراهه رفته است؛ آنگونه که حتی دیگر از معنای اصلی خود دور شده و معنای تازه‌ای گرفته است.

کتاب زیر تیغ ستاره جبار؛ داستان یک زندگی در پراگ ۱۹۶۸ – ۱۹۴۱ داستان زندگی در پراگ زیر سایه‌ی کمونیسم است. یعنی درست در فاصله‌ی جنگ جهانی دوم تا بهار پراگ. این کتاب فقط روایت زندگی یکی از شهروندان پراگ است که به چشم خود حکومت کمونیسم، اشغال نازی‌ها، اردوگاه‌های کار اجباری، دیوار برلین، سربازان شوروی و شکست بهار پراگ را دید. هدا مارگولیوس کووالی در رمانی که به زندگی‌نامه‌ی خودنوشتِ او می‌ماند، سعی کرده تجربه‌های خود را به شکلی بیان کند که خواننده در عمیق‌ترین و جزئی‌ترین لحظات و احساسات او با او همراه و همدل شود.

آلن بدیو، یکی از متفکران و فیلسوفان معاصر جهان، سعی کرده با نگاه خاص خود به کمونیسم بپردازد. این کتاب که از کتاب‌های قبلی که در این مقاله به آن‌ها اشاره شد، تخصصی‌تر است، مجموعه مقالات و سمینارهای بدیو درباب کمونیسم است که در طول سال‌های مختلف او ایراد شده‌ و اکنون در این کتاب گردآوری‌ شده‌اند. این کتاب درحقیقت، فلسفی است و به طور مستقیم به سیاست و فلسفه‌ی سیاست نمی‌پردازد؛ درحقیقت، سعی می‌کند از نظرگاه فلسفی به کمونیسم و ایده‌ی آن بپردازد. سه رخداد تاریخی مشهور درباب کمونیسم، یعنی مه ۶۸، انقلاب فرهنگی چین و کمون پاریس، مواردی هستند که بدیو بررسی می‌کند تا از طریق آن‌ها، شکست‌های این رخدادها را که به فرضیه‌ی کمونیسم ارتباطی نزدیک داشتند، نمایان سازد و بشکافد. بدیو بر همین ارتباط دست می‌گذارد و سعی می‌کند از کمونیسم پس از این تجربه‌ها تعریفی نو به دست دهد.

اگر دوست داشتید نمایشنامه‌ای درباره‌ی کمونیسم بخوانید و بیشتر با آن آشنا شوید اما در محیطی متفاوت با آنچه تا به حال تجربه کرده‌اید و زبان و روایتی منحصر‌به‌فرد، کتاب چگونه تاریخچه‌ی کمونیسم را برای بیماران روانی توضیح دهیم؟ را حتما بخوانید. قصه از این قرار است که نویسنده‌ای به نام یوری پتروفسکی به یک بیمارستان روانی در مسکو فرستاده می‌شود تا به وسیله‌ی ادبیات به بهترشدن حال روحی بیماران کمک کند. از او خواسته شده تاریخچه‌ی کمونیسم را با زبانی ساده برای بیماران شرح دهد. داستان حوالی سال‌های ۱۹۵۳ می‌گذرد و قرار است نمایشی هم اجرا شود. ویسنی‌یک، نویسنده‌ی این نمایشنامه، به خواننده و تماشاگر نشان می‌دهد که ایدئولوژی چقدر می‌تواند برای انسان‌ها مضر باشد؛ انسان‌ها بنا به ماهیت خود، به ایجاد آرمان‌شهر و برپایی ایدئولوژی تمایل دارند؛ اما در عمل، این آرمان‌ها منجر به فاجعه می‌شوند. همان اتفاقی که برای کمونیسم افتاد.

نگاه فیلسوفان به کمونیست در طول تاریخ همیشه یکسان و از یک دریچه نبوده است. اسلاوی ژیژک، فیلسوف مشهور و شناخته‌شده‌ی معاصر که با دیدگاهی چپ به مسائل حال حاضر نگاه می‌کند، سعی کرده در کتاب اهمیت مانیفست کمونیسم به این ایده نگاهی تازه و معاصر بیندازد و از نظرگاه آن مانیفست، به صورت ایده‌ای خالص، سرمایه‌داری را نقد کند. ژیژک با نگاه تیزبین خود به سرمایه‌داری قرن معاصر می‌نگرد که به طرز وحشتناکی جعلی و خطرناک است و چه ضربه‌ای به نیروی کار، کارگران و کارمندان و حتی بیکاران وارد می‌کند و هرآنچه هم دارند با بی‌رحمی از آن‌ها می‌گیرد. کاپیتالیسم که نماینده‌ی آن آمریکاست، از تیغ تیز نقد ژیژک سالم بیرون نمی‌آید. ژیژک معتقد است مانفیست مارکس و نقدی که مارکس به سرمایه‌داری داشت، ازقضا در دوران معاصر موضوعیت بیشتری دارد. شاید به نظر برسد که اندیشه‌های مارکس کهنه شده‌اند؛ اما در حقیقت در این دوران، بیشتر از هر زمان دیگری به نظریات این فیلسوف نیاز است. ژیژک از اندیشمندانی است که روحی تازه به مانیفست کمونیسم دمیده و باعث شده در این دوران آن ایده‌ها دوباره زنده و کارآمد شوند.