معرفی بهترین کتاب‌های تاریخ جهان

مجموعه‌ی تاریخ جهان در گروه انتشارات ققنوس نود جلد دارد و چشم‌اندازی گسترده از سیر تاریخ جهان ارائه کرده است. در این مجموعه، رویدادهای مهم تاریخی با زبانی ساده، قابل‌فهم و در حجم کم توضیح داده شده که شامل دوره‌های تاریخی، اندیشه‌های سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و فلسفی تأثیرگذار در گذر تمدن از بین‌النهرین و مصر باستان به یونان، روم، اروپای قرون‌وسطا و دیگر تمدن‌های جهانی تا روزگار کنونی می‌شود و برای آشنایی پایه‌ای با تاریخ جهان به‌ویژه برای نوجوانان و جوانان مفید هستند.

موضوع کتاب، سیری در تاریخ‌نگاری است؛ یعنی تاریخ تاریخ‌نگاری‌ها را بررسی می‌کند از ۲۵۰۰ سال پیش به این سو. تاریخ تاریخ‌نگاری ژانری جدیدی در میان بررسی‌های تاریخی و تاریخ اندیشه است که از قرن بیستم به وجود آمد. به طور مشخص از تواریخ هرودوت و توسیدید به عنوان نمونه‌های اولیه‌ی تاریخ‌نگاری یاد می‌شود. نویسنده علاوه بر این دو، رخدادنامه‌ها، تاریخ‌های تحلیلی و روایت‌ها درباره‌ی وقایع مهم تاریخی را بررسی کرده با این هدف که طی واکاوی‌های ساختاری و فرهنگی در این نوشته‌ها نشان دهد پیشینیان روزگاران خود را چگونه بازمی‌نمایاندند. مسئله و تمرکز نویسنده این است که تاریخ‌نگاران چرا و چگونه گذشته‌ای را برگزیده‌اند، آن را چطور مطالعه و عرضه کرده‌اند و چرا ژانرهایی در تاریخ‌نگاری پدید آمد. نویسنده علاوه بر نیت و نظر تاریخ‌نگار، ساختار روایت‌ها و بستری که روایت‌ها در آن نوشته شدند یعنی فرهنگ حاکم و سیاست را بررسی کرده است. این تاریخ‌نگاری محدود به پهنه‌ی فرهنگی اروپا است. اگرچه خواننده‌ی این کتاب می‌تواند با کلیتی از روند تاریخ‌نگاری و ترجیحات تاریخی نویسندگان آشنا شود؛ اما لازمه‌ی خواندنش این است که با تعدادی از کتاب‌های تاریخی که در متن از آن‌ها یاد می‌شود آشنا باشد. این بررسی از بایگانی و حسابداری مصر و بابل به عنوان اشکال اولین تاریخ‌نگاری آغاز می‌شود.

تمامی رخدادهای تعیین‌کننده‌ی امروز جهان به‌ویژه از قرن نوزدهم در اروپا بوده‌اند. افکار و اندیشه‌هایی که این جغرافیا قلب تپنده‌ی آن شد نقطه‌ی عطف تاریخ را رقم زد. اروپا کانون اصلاح دین، خردگرایی، اندیشه‌ی پیشرفت تاریخ، گسترش حمل‌ونقل دریایی، تجارت، مستعمرات و ظهور دولت‌ملت، اختلافات سرزمینی، اتحادهای پی‌درپی و کوتاه‌مدت کشورها علیه رقیبان و کشمکش‌های سرنوشت‌ساز بود که در نهایت به جنگ‌های جهانی ختم شدند. رویدادهای پس از این دو جنگ به‌ویژه قدرت‌گرفتن حکومت‌های توتالیتر و بحران‌های اقتصادی فضای جدیدی را در مناسبات این قاره ایجاد کرد که به نوعی بن‌بست شبیه بود. بن‌بستی که رهایی از آن در همگرایی و اتحادیه دیده می‌شد. برستاین، مورخ مؤسسه‌ی مطالعات پاریس، این تاریخ پرفرازونشیب را از قرن نوزدهم تا روزگار معاصر بررسی و تحلیل کرده است. خواننده در این کتاب با جریان‌ها و روندهای تأثیرگذاری که نویسنده در شکل‌دهی به رویدادهای اروپا مؤثر دانسته است آشنا می‌شود.

این کتاب یک بررسی تاریخی درباره‌ی جاده‌ی ابریشم و توسعه‌ی جهان است. فرانکوپن، نویسنده‌ی کتاب، در تقابل با دیدگاهی است که غرب را وارث تمدن یونانی و رومی می‌داند. او با مثال‌های متعدد هم از روابط متقابل تمدن‌ها می‌گوید و هم آثار و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی تجارت ابریشم و برده و تأثیرپذیری مسیحیت از آیین بودا را توضیح می‌دهد تا اثبات کند که چگونه سرنوشت غرب همواره پیوندی ناگسستنی با شرق داشته است. این تاریخ عمومی مفروضات رایج را کنار زده و گرانیگاه جهان را از غرب به شرق برده است. نویسنده با نقد اینکه خاورمیانه با محوریت فلسطین و اسرائیل و گاهی نیز خلیج فارس محل اصلی توجه‌ها به آسیاست و از مدیترانه با عنوان گهواره‌ی تمدن یاد می‌شود اعتقاد دارد تمدن از مرکز آسیا سرچشمه گرفته است. بازه‌ی زمانی کتاب از ظهور و سقوط امپراتوری‌ها تا گسترش دین بودا و مسیحیت و اسلام تا جنگ‌های بزرگ قرن دوازدهم است.

در این کتاب تاریخ جنگ‌های صلیبی که شروع تا پایانش، دو قرن طول کشید، از نگاه مورخان و وقایع‌نگاران عرب روایت می‌شود. نویسنده مدعی است بیش از موضوع، روایت محل توجه اوست؛ یعنی فاصله‌گرفتن از بینش‌‌های به قول خودش جزئی و مغرضانه که هم شرقی‌ها و هم غربی‌ها از دوری‌گزیدن از آن‌ها ناتوان هستند. او روایت خود را از اولین تهاجم در قرن یازدهم شروع کرده و تا سقوط صلیبی‌ها در قرن سیزدهم ادامه داده، واقعیت‌های مربوط به حملات تهاجمی را توصیف کرده و آن را از زبان اردوگاه مقابل صلیبی‌ها شرح داده است. داده‌های کتاب مبتنی بر مستندات مورخان و وقایع‌نگاران عرب است. مستنداتی که جنگ‌ها را نه جنگ صلیبی که هجوم فرنگ‌ها (افرنج‌ها) می‌نامیدند.

گامبریج مؤلف کتاب پرتقاضای «تاریخ هنر» که عمده‌ی شهرتش را مدیون اوست، در این کتاب، تحولات تاریخی را در چهل فصل از عصر حجر تا عصر اتم روایت می‌کند. زبان کتاب ساده است که آن را برای خوانندگان عام تاریخ در گروه‌های سنی مختلف مناسب می‌کند. اصل کتاب به زبان آلمانی و با عنوان «زبده تاریخ جهان برای جوانان» بود که در آلمان تحت حاکمیت نازی جزو کتاب‌های ممنوعه شد. گامبریج که از اتریش در جریان جنگ خارج شده و در انگلستان ساکن بود بازنگری در متن کتاب و نظارت بر ترجمه‌ی آن به انگلیسی را آغاز کرد که در ۲۰۰۵ منتشر شد. مبنای ترجمه‌ی فارسی نیز ترجمه‌ی انگلیسی کتاب است. گستره‌ی زمانی آن تا ۱۹۸۹ یعنی اتحاد دو آلمان و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و آزاد شدن کشورهای بلوک شرق از سیطره‌ی شوروی است. کتاب همه‌ی جغرافیای انسانی را در بر می‌گیرد؛ از سرزمین نیل تا عربستان، دنیای غرب، امپراتوری‌ها، عصر مسیحیت، جهان نو، انقلاب‌ها، ظهور کشورهای جدید و تقسیم جهان.

در این کتاب، ۲۸ نویسنده و پژوهشگر از سرتاسر جهان گزارش‌هایی از تاریخ کشور خود نوشته‌اند. هرکدام از این نویسندگان نماینده‌ی قاره‌ها و نوع دولت خود هستند و توضیح می‌دهند که این کشورها چه رابطه‌ی متفاوتی با تاریخ دارند؛ بنابراین نوشته‌های کتاب بیش از آنکه تاریخ آکادمیک باشند درباره‌ی نوع نگاه و رابطه‌ی مردمان امروز با گذشته‌شان و به نوعی دل‌مشغولی‌های کنونی هستند؛ مثلاً گشایش المپیک پکن پرطول و تفسیرترین درس تاریخ دانسته می‌شود که دستاوردهای تمدنی ملت سازنده‌ی باروت، قطب‌نما، کاغذ، چاپ و سفال برای جهانیان را به نمایش می‌گذارد. هدف کتاب این است که نشان دهد تاریخ صرفاً ساخته و پرداخته‌ی فرهنگستان‌ها و دولت‌ها نیست، بلکه در زندگی مردم حضوری فراگیر دارد؛ بنابراین می‌توان آن را کندوکاوی از دریافت همگانی از تاریخ در گوشه و کنار دنیا دانست. مقاله‌ی مربوط به بخش ایران را همایون کاتوزیان نوشته شده است.

کتاب تاریخ جهان درباره‌ی تعامل انسان‌ها با طبیعت و نیز تعاملشان با یکدیگر است. نویسنده برای اینکه بتواند چنین تاریخ پهناوری را در یک جلد بگنجاند دست به گزینش زده تا مخاطبش را با داستان هر گوشه‌ای از این جهان آشنا کند. این تاریخ از زمان پسا یخبندان زمین است تا بازسازی آن. زبان کتاب، آن را به کتابی مقدماتی از تاریخ جهان برای دانشجویان و کسانی که ابتدای راه هستند، مناسب می‌کند. در این روایت دو داستان در هم تنیده شده است: داستان محیط‌محور و داستان فرهنگ محور. داستان محیط‌محور درباره‌ی بشری است که خود را از بقیه‌ی طبیعت دور می‌کند و به دنبال رابطه‌ای است که توازنی میان بهره‌برداری سازنده و ویران‌کننده به وجود آورد. داستان فرهنگ‌محور درباره‌ی این است که چگونه فرهنگ‌های بشری با متغیرهایی چون مهاجرت، تجارت، جنگ، امپریالیسم، زیارت، ردوبدل کردن هدایا، دیپلماسی و سفر به صورت دوجانبه بر هم تأثیرگذار و در عین حال با متغیرهای دولت‌ها و تمدن‌ها، جنسیت‌ها و نسل‌ها، طبقات و هویت گروه‌ها از یکدیگر متمایز شده‌اند.

این کتاب درباره‌ی تاریخ و اشتباه کردن است. نویسنده عمل انسان در طول تاریخ را بسیار پراشتباه می‌داند و نمونه‌هایی از این «گند زدن‌ها» را گزینش کرده است. او این اشتباهات را از همان آغازی می‌داند که بشر تصمیم گرفت حکومت‌های مطلقه‌ی سلطنتی به وجود بیاورد؛ مثل سومر و اکد تا زمانی که جمهوری روم تبدیل به امپراتوری شد تا جنگ‌هایی که میان کشورها درمی‌گرفت تا کشف قاره‌ی آمریکا که «همه‌چیز را خراب کرد». نویسنده که روزنامه‌نگاری طنزپرداز است با زبانی که سعی می‌کند طنزگونه باشد آن بزنگاه‌هایی را که به‌زعم خود روندهای تاریخی به گند کشیده‌ شدند، برجسته کرده است.

این کتاب در ضدیت با تاریخ از موضع قدرت و بزرگ‌مردان نوشته شده است که رخدادهای خاص را در نظر می‌گیرند و ماجراهایی را شرح می‌دهند که از نگاه نویسنده، «عوام» را به خود جذب می‌کند و در دانش‌آموزان کششی غریب به روش کهن شاهان و رخدادها ایجاد می‌کند و در عوض، بر هم‌پیوندی حوادث تأکید می‌کند. نویسنده که خود سال‌ها سردبیر نشریه‌ی کارگران سوسیالیست انگلستان و از رهبران آن حزب بوده هدف کتابش را تأمین نمای کلی از روندهای تاریخی با دخالت همه‌ی عوامل مؤثر می‌داند. او مبارزه‌های بزرگ بر سر آینده‌ی بشر را مبارزه‌ی طبقاتی می‌داند و با هدف فراهم آوردن طرحی مقدماتی برای تاریخ جهان کتابش را نوشته همراه با این پیش‌داوری که برخلاف نظریه‌های معاصر چون فوکویاما که از پایان تاریخ صحبت کرده و اینکه جامعه‌ی بشری تغییر نمی‌کند، نظام سرمایه‌داری را تنها محدود به ۱۵۰ سال گذشته و تاریخ را پایان‌نیافته می‌داند. بر همین مبنا، ابتدای تاریخ خود را که از نوسنگی آغازیده است با «نخستین تقسیم‌بندی‌های طبقاتی» شروع کرده و با توجه به طرحش امپراتوری‌های باستانی، سده‌های میانه و عصر روشنگری را تا زمان جنگ سرد و آنچه بی‌نظمی نوین جهانی خوانده، ادامه داده است.

کتاب، از زبان دختری نه‌ساله و دانش‌آموز به نام سمیوئل جانسون نوشته شده است. این دختربچه به تمام جهان و زمان‌های تاریخی سرک کشیده؛ از یونان و روم و مصر باستان تا انگلستان که وطنش است و جنگ‌های جهانی و وقایع قرن بیست‌ویکم. چین هند و آمریکا نیز بی‌بهره نمانده‌اند. از نکات کتاب این است که در متن اصلی برای اینکه نشان داده شود نویسنده کودک است غلط‌های املائی تعمدی وجود دارد و مترجم نیز تلاش کرده شکل درست و نادرست برگردان‌ها به فارسی را در گیومه مشخص کند. سارا برتون، نویسنده‌ی کتاب، در دانشگاه کمبریج نویسندگی خلاق تدریس می‌کند و این کتاب با سبکی رمان‌گون نوشته است. زبان طنز و حجم کم کتاب آن را به یکی از کتاب‌های تاریخی پرفروش برای کودکان تبدیل کرده است.