معرفی بهترین کتاب‌های جلال آل احمد

«مدیر مدرسه» (۱۳۳۷) یکی از آثار مشهور جلال آل احمد است که فضای کلی آن از سال‌های تدریس این نویسنده در دوران معلمی‌اش الهام گرفته شده است. جلال در این کتاب، بی‌عدالتی‌ها، معضلات نظام آموزشی ایران و وضعیت‌ نابه‌سامان معلّمان را برای مخاطبانش ترسیم می‌کند.
شخصیت اصلی و راوی این داستان معلّمی است که می‌خواهد مدیر مدرسه شود اما آن‌قدر با مشکلات ریزو‌درشت مواجه می‌شود که تصمیم می‌گیرد از این شغل کناره‌گیری کند. او در ابتدا قصد دارد با قرارگرفتن در سِمَت مدیر مدرسه، از قیل‌و‌قال دانش‌آموزان و هیاهوی همیشگی آن‌ها رها شود اما رفته‌رفته به حقایق مهمی در مورد کاستی‌های اجتماعی، بی‌میلی والدین و مسئولان برای بهبود اوضاع دانش‌آموزان و… پی می‌برد.
اگر از طرفداران داستان‌های واقع‌گرایانه هستید و می‌خواهید با یکی از آثار شاخص ادبیات معاصر ایران آشنا شوید، تهیه و مطالعه‌ی این کتاب انتخاب بسیار خوبی خواهد بود.

کتاب‌خوانان معمولاً آل احمد را به‌عنوان داستان‌نویس می‌شناسند اما اگر کتاب‌های جلال آل احمد و آثار او را بادقت از نظر بگذرانید، می‌بینید که اتفاقاً طیف متنوعی از انواع ادبی در میان آثارش به چشم می‌خورند. کتاب «خسی میقات» (۱۳۴۳)، نه داستان، بلکه سفرنامه‌‌ای خواندنی است که شرح دیده‌ها و شنیده‌های آل احمد را در سفر حج دربر می‌گیرد.
جلال آل احمد در این کتاب، نه‌تنها زائر و راوی، بلکه تحلیلگری تیزبین نیز هست که می‌کوشد تا اوضاع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جوامع مسلمان را موشکافی کند. مخاطبان این کتاب، در خلال نثر پرکشش آن با تحلیل‌های آل احمد در مورد مقایسه‌ی جوامع ایرانی و عرب نیز آشنا می‌شوند.
اگر از علاقه‌مندان کتاب‌های سفرنامه هستید و ترجیح می‌دهید در این کتاب‌ها با دیدگاه روشن‌فکرانه و توصیفات دقیق مواجه شوید، خواندن خسی در میقات را از دست ندهید.

«گلدسته‌ها و فلک» یکی از داستان‌های کوتاه جلال آل احمد است که نویسنده در آن، ماجرای فتح مناره‌ی نیمه‌تمام مسجدی را توسط دو دوست روایت می‌کند. در این اثر، جلال آل احمد فضایی تمثیلی را به وجود آورده که از این نظر، تفاوت مهمی با سایر داستان‌‌ها و آثارش دارد. پختگی نثر یکی دیگر از ویژگی‌های این اثر است و خواندن آن را برای مخاطبانش بسیار دلچسب می‌کند.
در این کتاب با جنبه‌ی متفاوتی از شخصیت جلال روبه‌رو می‌شویم. نویسنده‌ی این داستان، نه منتقدی سرسخت، بلکه راوی جسوری است که اتفاق ساده‌ای مانند بالا رفتن از مناره‌ی مسجد را دستاویزی برای نشان دادن ماجراجویی و شجاعت شخصیت‌هایش قرار می‌دهد. سادگی و گیرایی این داستان، آن را به اثری به‌یادماندنی برای کتاب‌خوانان تبدیل کرده است.

آل احمد در کتاب «بچه مردم»، به سراغ طبقه‌ی محروم جامعه می‌رود و زندگی دشوار آن‌ها را در قالب روایتی ساده و تأثیرگذار نشان می‌دهد. در این اثر، ماجراهای زندگی کودکی را می‌خوانیم که به علت فقر خانواده‌اش با مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌شود. البته زندگی اسفناک کودک، نه از زبان خودش، بلکه در خلال زندگی خانواده‌اش نشان داده می‌شود.
در این داستان، با زنی آشنا می‌شویم که کودکی سه‌ساله دارد و از همسر قبلی خود جدا شده است. اکنون که مجدداً به همسری مرد دیگری درآمده، باید بین شوهر فعلی و کودکش یکی را انتخاب کند. در واقع، شوهر دومش که نمی‌خواهد بچه‌ی مرد دیگری را بزرگ کند، زن را مجبور می‌کند که او را از خانه‌اش ببرد. اینجاست که زن برای نجات زندگی خود دست به هرکاری می‌زند!

این کتاب در ژانر «ناداستان» و «خودسرگذشت‌نامه» نوشته شده است و دو بخش را شامل می‌شود. بخش اول آن هم‌نام با خود کتاب است اما بخش دوم، «مثلاً شرح احوالات» نام دارد. هر دو بخش مقاله‌هایی هستند که تجربیات ادبی و سیاسی نویسنده را از زبان خودش بیان می‌کنند.
در بخش اول کتاب، جلال از ملاقاتش با همایون صنعتی‌زاده، ابراهیم گلستان و ارتباط خود با وثوقی سخن گفته است. این بخش از کتاب، دیدگاه انتقادی جلال را نسبت به برخی از چهره‌های شاخص ادبیات معاصر نشان می‌دهد و اعتراضات او را نسبت به عملکرد این شخصیت‌ها دربر می‌گیرد. او همچنین خود و ورودش به دنیای سیاست را مورد انتقاد قرار می‌دهد.
در بخش دوم کتاب، جلال راوی زندگی پرفراز‌ونشیب خود شده و شرحی از سال‌های کودکی‌اش تا سال‌های پایانی حیاتش را برای خوانندگان بازگو می‌کند. می‌دانیم که جلال در میانسالی با زندگی خداحافظی کرد. بنابراین، بخش دوم کتاب «یک چاه و دو چاله»، از سال‌های آغاز زندگی تا دوران میانسالی جلال آل احمد را به مخاطبان نشان می‌دهد.

مسائل سیاسی و تحولات اجتماعی، جوهره‌ی اصلی داستان «جشن فرخنده» هستند. آل احمد در این داستان کوتاه، تناقضات اجتماعی را در برابر خوانندگان مجسم می‌کند و اثرگذاری سیاست‌های نادرست را بر زندگی مردم عادی نشان می‌دهد.
راوی این داستان پسر نوجوانی است که ماجرای مواجهه‌ی خانواده‌اش را با جشن کشف حجاب در سال‌های حکومت رضاشاه بیان می‌کند. پدر او مجتهدی است که به‌تازگی دعوت‌نامه‌ای را برای شرکت در جشن فرخنده ۱۷ دی دریافت کرده است. او علی‌رغم اعتقادات مذهبی‌اش برای حفظ موقعیت اجتماعی‌اش باید با تصمیمات سیاسی و اجتماعی جدید همراه شود. طرفداران داستان‌های عامیانه و واقع‌گرایانه از خواندن این داستان کوتاه بسیار لذت خواهند برد.

«پنج داستان» (۱۳۵۰) مجموعه‌ای است از داستان‌های کوتاه جلال آل احمد که زندگی مردم زمانه‌اش را از جنبه‌های گوناگون اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، دینی و… ترسیم می‌کنند.
پسری که می‌خواهد از مسجد نیمه‌کاره‌ی کنار مدرسه‌اش بالا برود و از تنبیه‌های ناظم هم هراسی ندارد، کشف حجاب دوران پهلوی و تأثیر آن بر فرهنگ سنتی ایران آن دوران، زنی که به سرطان مبتلا شده و شوهرش او را به خانه‌ی پدری‌اش برگردانده، غرب‌زدگی جوامع شرقی و در نهایت، دو لاشخوری که در کمین انسان‌ها نشسته‌اند، شخصیت‌های اصلی روایت‌های کتاب پنج داستان را تشکیل می‌دهند.

این سفرنامه‌ی خواندنی رهاورد سفر جلال آل احمد به اسرائیل است و تجربیات او را طی اقامت در این کشور نشان می‌دهد. جلال در این کتاب، باز هم پا را از نویسندگی فراتر می‌گذارد و در قامت تحلیلگری تیزبین، وضعیت یهودیان، مشکلات فلسطین و اوضاع منطقه را مورد بررسی قرار می‌دهد.
کتاب شامل دو بخش اصلی «معرفی‌نامه» و «ولایت عزرائیل» است و بخش ضمائم نیز در انتهای آن قرار دارد. آل احمد در بخش ابتدایی این کتاب، شرحی از دیدار خود با مسئولان کشور اسرائیل، همچنین توصیفی از ملاقات خود با مردم این کشور ارائه کرده است. همچنین مشاهدات خود را از برخی شهرهای اسرائیل بیان کرده است. در نیمه‌ی دوم کتاب، آل احمد به تحلیل اوضاع اعراب و مسلمان پرداخته است و موضع آن‌ها را در مقابل اسرائیل تحلیل کرده است.

در کتاب «زن زیادی» (۱۳۳۱) مجموعه‌‌ای از داستان‌های کوتاه جلال آل احمد با محوریت زن و جایگاه او گردآوری شده‌اند. در این داستان‌های رئالیستی، جلال قصه‌گوی زندگی زنانی شده که به اشکال مختلف، با عقب‌ماندگی و فشار جامعه‌ی مردسالارانه دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. برخی از آن‌ها در سن کم به خانه‌ی شوهر رفته‌اند، برخی دیگر برای ارزش انسانی خود احترامی قائل نیستند و برخی دیگر نیز اسیر باورهای فرهنگی جامعه‌ی خود شده‌اند.
آل احمد در داستان‌های نه‌گانه‌ی این کتاب، تصویری واقع‌گرایانه از زنان ایرانی در آغاز سده‌ی ۱۳ خورشیدی نشان می‌دهد. تصویری که هنوز هاله‌ای از آن را در جامعه‌ی کنونی نیز می‌بینیم. این کتاب هم مانند اکثر آثار جلال آل احمد، با نگاه انتقادی و با زبانی ساده و صمیمی روایت شده‌ است.

«غربزدگی» (۱۳۴۰) کتاب تحلیلی و انتقادی جلال آل احمد است که دیدگاه‌های او را در مورد رویارویی شرق با دنیای غرب نشان می‌دهد. نویسنده در این کتاب از وابستگی فرهنگی ایرانیان به غرب سخن می‌گوید و خطرات این وابستگی را برای مخاطبان تشریح می‌کند. جلال در این اثر، غرب‌زدگی را نوعی «بیماری فرهنگی» قلمداد می‌کند و راه‌هایی را برای مقابله با آن پیشنهاد می‌دهد.
نکته‌ی جالب در مورد کتاب غربزدگی این است که در حقیقت، شجاعت و شهامت جلال را در بازگویی دیدگاه‌هایش نشان می‌دهد. شاید تا پیش او، کمتر کسی جرئت آن را داشت که از اثرات مخرب وابستگی به غرب سخن بگوید. بعد از انتشار این کتاب، به‌تدریج راه برای بیان اندیشه‌های انتقادی نسبت به جوامع غربی باز شد و سایر روشن‌فکران نیز به‌نوبه‌ی خود دست به تألیف درباره این بحران زدند.

نمی‌توان از بهترین کتاب‌های جلال آل احمد و آثار او سخن گفت اما از «نون و القلم» (۱۳۴۰) سخنی به میان نیاورد. در نون و القلم، داستانی تاریخی را می‌خوانیم که جلال آل احمد آن را با زبانی طنز بیان کرده است. ماجرای کتاب در مورد گروهی از قلندران است که با یاری مردم، شهر را تصرف کرده و حکومت خود را تشکیل می‌دهند. اگرچه در ابتدا این‌طور به نظر می‌رسد که حکومت قلندران می‌تواند خواسته‌های مردم را برآورده کند، به‌تدریج اهالی شهر مخالفت‌های خود را آغاز می‌کنند و به انتقاد از قلندران و حکومت آن‌ها می‌پردازند.
آل احمد در این داستان پرکشش، روند شکل‌گیری حکومت‌ها و آغاز انحطاط آن‌ها را برای خوانندگان شرح می‌دهد. دوستداران آثار انتقادی، سیاسی و تاریخی از خواندن این کتاب بهره‌ی بسیاری خواهند برد.

«سنگی بر گوری» (۱۳۶۰) پرحاشیه‌ترین کتاب آل احمد است که گوشه‌ای از زندگی شخصی او و همسرش، سیمین دانشور را به نمایش می‌گذارد. این کتاب پس از فوت جلال و به کوشش برادرش به چاپ رسید و چهره‌ی تازه‌ای از این نویسنده را به مخاطبانش نشان داد.
آل‌ احمد در این کتاب، ماجرای ناباروری همسرش را روایت می‌کند و تلاش‌های بی‌سرانجام خود و سیمین را برای بچه‌دار شدن بازگو می‌کند. با‌این‌حال، هرکجا که مجالی داشته، سنت‌های اجتماعی، خرافه‌پرستی، فشارهای فرهنگی و مسائلی از این دست را به باد انتقاد گرفته است.
مخاطبانی که می‌خواهند زندگی و تجربیات زیسته‌ی جلال آل احمد را با قلم خودش بخوانند و با دیدگاه او نسبت به جامعه و اطرافیانش آشنا شوند، حتماً سری به این کتاب خواندنی بزنند.

«بیگانه» (۱۹۴۲) اثری است از نویسنده‌ی مشهور، آلبر کامو، که ازخودبیگانگی انسان‌ها و سرگشتگی‌هایشان را برای خوانندگان بازگو می‌کند. تاکنون مترجمان برجسته‌ا‌ی این کتاب را به فارسی برگردانده‌اند که در میان آن‌ها، نام جلال آل احمد می‌درخشد.
جلال در ترجمه‌ی این کتاب، باز هم قلم ساده، روان و گیرای خود را به کار گرفته و کوشیده فضای داستان را برای مخاطبان فارسی‌زبان خود به شکلی ملموس دربیاورد. علی‌اصغر خبره‌زاده نیز در ترجمه‌ی این کتاب با آل احمد همکاری داشته است.
اهالی دنیای کتاب و داستان، جلال آل احمد را بیشتر به‌عنوان نویسنده‌ای جریان‌ساز می‌شناسند. با وجود ترجمه‌ی کتاب بیگانه و سایر آثار ترجمه‌ای آل احمد می‌توانیم ادعا کنیم که این نویسنده، در مسیر معرفی ادبیات جهان به ایرانیان نیز گام‌‌های بلندی برداشته است.