معرفی بهترین کتاب‌های تاریخ ایران باستان

جلد اول کتاب از شکل‌گیری حکومت مادها در ایران آغاز می‌شود و تا پایان حکومت خشایارشاه هخامنشی را دربر می‌گیرد. در این جلد، پیرنیا  علاوه بر پرداختن به اوضاع داخلی ایران، اوضاع مناطق دیگر همچون مصر، آشور و بابل و روابط ایران و یونان را هم بررسی کرده است. یکی از مهم‌ترین موضوعات کتاب اول، شیوه قدرت‌گیری کوروش در ایران و جنگ‌های خشایارشاه با یونان است.

 در کتاب دوم مجموعه سه جلدی تاریخ ایران باستان، ادامه حکومت همخامنشیان از اردشیر اول تا پایان حکومت همخامنشی و حمله اسکندر به ایران را می‌خوانید.  این جلد با مرگ اسکندر مقدونی تمام می‌شود.

 آخرین جلد کتاب با درگیری‌ها بر سر جانشینی اسکندر آغاز می‌شود، در این کتاب، درباره سیطره سیاست و فرهنگ یونانی بر ایران در حکومت سلوکیان، ظهور اشکانیان، معماری منحصربه فرد پارتی، دیوانسالاری اشکانی، تقویم و پول این دوران و بسیاری از ویژگی‌های خاص دوره اشکانی می‌خوانید، اما متاسفانه کتاب مشیرالدوله با پایان روزگار اشکانیان به پایان می‌رسد چون بیماری و پیری به او اجازه نمی‌دهد تا این اثر را به سرانجام برساند و از فراز و فرود تاریخ ساسانیان هم بنویسد.

در اینکه تمامی کتاب‌هایی تاریخی سعی در بازگویی وقایع و حقایق ایران داشته و دارند شکی نیست؛ اما در این میان کتابی که توانسته باشد بدون برجسته کردن یک دوره و اغماض داشتن بر یک دوره‌ی دیگر روایتی کامل از تاریخ ایران ارائه داده باشد «تاریخ ایران اکسفورد» است که زیرنظر تورج دریایی نوشته شده و خشایار بهاری، محمدرضا جعفری مترجمان کتاب هستند؛ کتابی که به گواه مقدمه‌اش «تاریخ کل فلات ایران، و کسانی را که در آن زندگی کرده و درگذشته … » تشریح می‌کند؛ با خواندن کتاب به این نکته‌ی مهم پی خواهیم برد که سایر کشورها از دوره‌ی باستان تا امروز، همیشه ایران را به چشمی دیگر نگاه کرده و آن را دارای هیبت سیاسی می‌دانند. دریایی در این کتاب کوشیده فلات ایران را از دوره‌ی پارینه‌سنگی تا برآمدن شاهنشاهی هخامنشی و در نهایت ایران پس از اسلام روایت کند. نشر «نو» کتاب را منتشر ساخته و هم اکنون نیز روی طاقچه قابل دریافت است.

یوزف ویسهوفر در این کتاب تاریخ ایران را به شکلی روش‌دار و تحلیلی عرضه کرده و قصدش این بوده که «نظری کلی و فشرده و موثق از فرهنگ ایران پیش از اسلام از زبان خود ایران و از طریق اسناد و مدارک ارائه دهد.» خب! تا اینجا ظاهراً با کتابی بی‌عیب ر‌وبه‌رو هستیم. اما این درحالی است که مترجم کتاب «مرتضی‌ ثاقب‌فر» معتقد است که ویسهوفر از بعضی نکات برجسته همچون «مطالعه مستقیم دین آن جامعه که زیربنای ایدئولوژیک و فکری و فرهنگی دولت» را تشکیل می‌دهد کوتاهی بزرگی کرده که می‌تواند در ارائه گزارش و تحلیل‌ها نیز اثرگذار باشد و ابهام‌های زیادی را رقم بزند. «اینکه چرا نظام تولید بردگی (به معنای مارکسیستی) در ایران وجود نداشته است، چرا همیشه شاهان ایران با اقوام و ملل زیردست خود با مدارا رفتار می‌کرده و ایرانیان زبان و فرهنگ و دین خود را بر ملل مغلوب تحمیل نکرده و فرهنگ‌ساز بوده‌اند نه فرهنگ‌سوز، پرسش‌هایی بنیادی‌اند که پاسخ آن‌ها را چه بسا فقط در آموزش‌های دین زرتشت بتوان یافت.» اما درنهایت تلاش ویسهوفر قابل ستایش است؛ چراکه وی به‌دلیل وجود نقل قول‌های که بعضاً خلاف وقایع ایران باستان بوده‌اند، تصمیم به نوشتن کتاب گرفته است.

کتاب حاضر با زبانی روان و غیرتخصصی عموم ایرانیان را با هخامنشیان آشنا می‌کند. در این کتاب با گزارش‌هایی منظم از تاریخچه‌ی پارسیان تا اولین پادشاه هخامنشی و الی آخر مواجه می‌شویم. البته کتاب حاوی تصاویری نیز هست که می‌تواند در نوع خود جذاب باشد؛ از جمله تصویر یک ستون سنگی سیاه دومتری که مربوط به پادشاه آشوریان «شلمنصر سوم (۸۲۳-۸۵۸ ق.م» بوده و نخستین سند تاریخی از «پارس‌ها» را به جهانیان معرفی می‌کند. شلمنصر در این ستون از جنگ‌هایی که با «پارسوا» و دیگر همسایه‌هایش داشته و غنائمی که به دست آورده، صحبت کرده است. راستی! اگر عنوان کتاب را کمی درشت و باعظمت یافتید، بدانید که بیراه نیست؛ به اعتبار عقیده‌ی نویسنده کتاب، محسن جعفری، «شاهنشاهی هخامنشی (۳۳۰-۵۵۹ ق.م) جایگاه ویژه‌ای در تاریخ ایران زمین دارد؛ زیرا در این دوره برای نخستین‌بار ابرقدرت بی‌رقیب جهان باستان شدند و قلمرو پهناوری که مساحتش بیش از هشت برابر ایران کنونی بود» فرمانروایی کردند. بنابراین خواندن این کتاب را برای شناختن تبار و ریشه‌مان باید جدی گرفت.

کتاب با ترجمه هادی هدایتی در سال ۱۳۳۵، سیاست‌های کوروش هخامنشی را در ارتباط با یهودها، لیدی‌ها، بابل و جهان باستان آشکار می‌سازد و به گفته‌ی مترجم، قرنی جدید در تاریخ بشر افتتاح می‌کند؛ قرن سلطه‌ی اقوام آریایی، درعین آزادی اقوام غیرآریایی. در گذشته مستشرقان متعددی سعی در خواندن سنگ‌نبشته‌های به‌جامانده از هخامنشیان داشته‌اند. ازجمله آلبر شاندور مؤلف فرانسوی کتاب حاضر، مانند اسلاف خود در این جهان پرآشوب از لذت‌های مادی چشم پوشیده و در کنج کتابخانه‌ها و زوایای موزه‌ها به روشن‌کردن گوشه‌ای از تاریخ جهان پرداخته‌ است. این مؤلف دانشمند که از مستشرقان و مورخان معاصر است برای تهیه‌ی این کتاب از همه‌ی مدارک و اسناد موجود استفاده کرده و فقط در ضمن مطالعه است که می‌توان به میزان رنج و زحمتی که برای مراجعه به اسناد مختلف بر خود هموار کرده است پی برد.

این کتاب، اثر دانکن هد و ترجمه‌ی محمد آقاجری بوده و در آن به شرح جزئیات ارتش هخامنشی در تمام ابعاد پرداخته شده است. در مقدمه‌ی کتاب درباره‌ی موضوعی بسیار مهم صحبت شده است. برای مدت‌ها این یونانیان بودند که تاریخ ایران را از نگاه خودشان بازتاب می‌دادند در این میان ممکن بود یک‌سری حقایق را کتمان کرده و حتی نادرست جلوه دهند. خصوصاً درباره‌ی ارتش هخامنشیان و موفقیت‌های آنان. بنابراین این کتاب پاسخی است برای بی‌اثرکردن آن نگاه خصمانه‌ای که تاریخ‌نگاری یونان به تاریخ ایران باستان تحمیل کرده است. یونانیان با به‌دست‌آوردن موفقیت در مواجهه‌های نظامی با هخامنشیان و شکست‌خورده‌جلوه‌دادن ایرانیان، ممکن است امکانات نظامی هخامنشیان را زیر سایه ببرند. اما دانکن هد ازجمله کسانی است که با گردآوری اسناد و مدارک دست به معرفی درست و تشریح ابزار و ادوات نظامی هخامنشیان زده است.

جنگ‌های ایران و یونان که به جنگ‌های مِدی نیز مشهور است از نوشته‌های هرودوت و ترجمه‌ی حسن افشار است؛ کسی که از اولین تاریخ‌نویسان جهان بوده و قلمی گزافه‌گو، مغرضانه و در بعضی موارد نامطمئن دارد و عقایدش نیازمند راستی آزمایی هستند. در گذشته، زادگاه هرودوت «هالیکارناس» اگرچه که یونانی محسوب می‌شد اما تحت سیطره‌ی هخامنشیان بود و یونانی‌ها در آن زمان، از این بابت حس خوبی نداشتند. به همین دلیل شورش‌هایی بر ضد ایرانیان پیوستگی داشت. این وقایع باعث شد تا هرودوت بعد‌ها که نوشتن کتاب تاریخ خود را آغاز کرد، با نگاهی جانبدارانه به دفاع از فرهنگ یونانی در مقابل فرهنگ ایرانی بپردازد. این کتاب درواقع گزیده‌ای از کتاب بزرگ‌تر وی با نام «تاریخ هرودوت» است؛ جالب است بدانیم که نمایشنامه «ایرانیان/پارسیان» نوشته‌ی «آیسوخولوس/آشیل) مأخذ هرودوت و بیشتر مورخان پس از او قرار گرفته است.

کتابی منتشرشده در نشر ققنوس، که دربردارنده‌ی داستانی به‌نظر تلخ است که در آن از چگونگی حمله‌ی اسکندر مقدونی به پادشاهی هخامنشی یاد شده است. اسکندر پس از یافتن آرامشی نسبی با رکسانا دختر یکی از بزرگان سغد، استاتیرا دختر داریوش سوم آخرین شاه هخامنشی و پروشات دختر اردشیر سوم هخامنشی ازدواج می‌کند و از اتباع خود می‌خواهد او را مانند خدا بپرستند. خواندن این کتاب که توسط نادر میرسعیدی به نگارش درآمده ما را با فصل نوینی از تاریخ ایران آشنا می‌سازد که شامل «استیلای عنصر مقدونی و یونانی بر مقدرات این کشور در مدتی نزدیک به دو سده» بود. پس از مرگ اسکندر بود که ایران و بین‌النهرین تحت استیلای یکی از سرداران اسکندر به نام سلوکوس اول: (۲۸۰-۳۱۲ ق.م) قرار گرفته و سلسله‌ی سلوکیان تأسیس می‌شود. این کتاب ازاین‌جهت که بر روی چگونگی کنار رفتن هخامنشیان و نحوه‌ی چیرگی اولین سردارانی غیرایرانی بر ایران تمرکز کرده، می‌تواند مفید باشد.

درمیان کتاب‌هایی که به تاریخ اشکانیان پرداخته‌اند، کتاب حاضر را پیشنهاد می‌کنیم. مترجم کتاب «مرتضی ثاقب‌فر» در ابتدای کتاب متذکر شده که «یوزف وُلسکی لهستانی قدیمی‌ترین و بی‌گزاف بزرگ‌ترین کارشناس تاریخ اشکانی در جهان است. او از دهه‌ی ۱۹۳۰ تاکنون بیش از پنجاه کتاب و مقاله درباره‌ی اشکانیان انتشار داده و بسیاری از نظریه‌های آغازین او درباره‌ی اشکانیان با کشفیات بعدی باستان‌شناختی به‌خصوص در نسای ترکمنستان، تأیید شده است. متأسفانه از این اشکانی‌شناس بزرگ تا سال ۱۳۸۳ شمسی اثری به زبان فارسی ترجمه نشده بود. برای آشنایی با محتوای این کتاب ارزنده سری به فهرست آن می‌زنیم: «ایران پیش از اشکانیان- ایران در آستانه‌ی یورش پارتی‌ها- هجوم ارشک به ایران مسئله گاه‌شماری وقایع اوایل دولت پارت- واقعیت تاریخی اشک- تبارشناسی و نام‌شناسی نخستین اشکانیان- دولت پارت در دوره اولین اشکانیان (۱۷۱-۲۳۸ ق.م)- تبدیل پادشاهی پارتها به قدرتی شرقی (۱۷۱ تا ۸۷/۸۸ ق.م.)- تغییرات داخلی در دوره بنای امپراطوری/ آغاز ایرانگرایی (ایران‌گرایی جدید)- اشکانیان در مبارزه با امپریالیسم روم- تکاپوی شاهنشاهی اشکانی برای ارمنستان- شاهنشاهی اشکانی در وضع دفاعی یورش‌های رومیان به پارتیان- سقوط دودمان اشکانی جایگاه آن در تاریخ ایران.»
البته درکنار خواندن کتاب یوزف وُلسکی، خواندن کتاب شاهنشاهیان اشکانیان، ترجمه مانی صالحی علامه، نشر پارسه را شدیداً پیشنهاد می‌کنیم. کتاب درمجموع مقالاتی است که وستا سرخوش کرتیس به همراه سارا استوارت سرویراستاران آن هستند. ازجمله مقالات جذاب مجموعه می‌توان به «پارت در چین» نوشته وانگ تائو اشاره داشت.

این کتاب با ترجمه‌ی بهنام محمدپناه، سومین جلد از یک چهارجلدی‌ست که درواقع با عنوان Rome’s Enemies(3) Parthians & Sassanid Persians منتشر شده است. در این کتاب نویسنده «پیتر ویلکاکس» به بررسی ارتش‌ها و لشکرکشی‌های اشکانیان و ایرانیان ساسانی می‌پردازد. عناوین برجسته‌ای که ویلکاکس درباره آن‌ها صحبت کرده عبارت‌اند از: پارسیان، آرایش نظامی، جاویدان‌ها (ارتش نامیرا)، ناوگان دریایی ایران و .. . به نظر می‌رسد مطالب کتاب از جذابیت خاصی برخوردار باشند؛ دانستن اینکه ایران از دوره باستان دارای ناوگان دریای بوده، به خودی خود جذاب و غرورآمیز است و تجربه خوبی خواهد شد تا اینبار تاریخ ایران را از زبان و قلم نویسنده‌ای که تخصصش در جنگ های باستانی Ancient Warfare است بخوانیم.

دوره ساسانیان در تاریخ ایران اهمیت فوق العاده‌ای دارد زیرا «در فرمانروایی نخستین پادشاهان ساسانی است که شاهد ظهور دولت ایران و شکل‌گیری یک دین متمرکز هستیم.» نویسندگان متعددی علاوه‌بر سارا استوارت و وستا سرخوش کرتیس، این پدیده را در رشته‌های مختلف بررسی می‌کنند. مطالب ارزشمندی که شرحی است بر وجوه گوناگون پادشاهی، دین و جامعه. اما همان‌طور که در ابتدای کتاب نیز ذکر شده برای گردآوری مقالات این کتاب زحمات بسیاری کشیده شده که در بردارنده‌ی دیدگاه خبرگانِ سکه‌شناسی، لغت‌شناسی، تاریخ، تاریخ هنر و باستان‌شناسی است. مقالات این کتاب که توسط کاظم فیروزمند ترجمه شده، توأمان اوایل دوره ساسانی (ویژگی‌های دولت ساسانی در سال‌های شکل‌گیری‌اش و چگونگی تمرکز قدرت و دین در سکه‌ها و هنر و معماری) و اواخر عصر ساسانی (جنبه‌های زبان، اقتصاد، دین و توسعه نظامی) را پوشش داده است. درمیان نویسندگان خارجی مقالات، نام تورج دریایی نیز به چشم می‌‌آید که دست به تحلیل پادشاهی در اوایل عصر ساسانی زده و کتیبه‌ها و سکه‌نوشته‌ها را مورد بررسی قرار داده است.

اگر نام تورج دریایی (از اعضای انجمن سکه‌شناسی آمریکا) را قبلاً شنیده باشید، مطمئناً می‌دانید که حجم زیاد پژوهش‌های وی به دوره‌ی ساسانی برمی‌گردد. اما چرا؟ دریایی که در دانشگاه درباره‌ی تاریخ ساسانی مدرک خود را گرفته است پس از تعجب یکی از دوستانش درباره‌ی زیادبودن حجم کتاب‌های تاریخی درباره‌ی روم و نبودِ حتی یک کتاب درباره تاریخ و تمدن ساسانی به زبان انگلیسی مصمم به نوشتن درباره تمدن ساسانیان می‌شود. دریایی معتقد است که تاریخ یک قوم را باید در تمامیت و جامعیتش درک کرد. ارزش ویژه‌ی کتاب‌های تورج دریایی درباره‌ی تاریخ تمدن ساسانی از آن جهت است که پیش از وی تنها یکی دو عنوان کتاب درباره‌ی این دوره‌ی تاریخی آن هم به زبان‌های فرانسوی و آلمانی نوشته شده بود و وی اکنون شاهنشاهی ساسانی را در زبان انگلیسی که مخاطبان بی‌شماری دارد ارائه داده و با ترجمه مرتضی ثاقب فر در دسترس فارسی‌زبانان است.

اما درخصوص چگونگی پایان گرفتن دوره ساسانی و پیوستن ایران به جرگه‌ی خطه‌های مسلمان، یکی از بهترین کتاب‌ها متعلق به پروانه پورشریعتی است. شیوه‌ی کار او براساس همنشینی و مقابله‌ی متون است. اما چرا این کتاب؟ «نویسنده با بررسی دوباره مجموعه‌ی گسترده‌ای از منابع نوشتاری و یافته‌های فرهنگی مادی و با مقابله دقیق داده‌های گوناگون درباره‌ی چرایی سقوط شاهنشاهی ساسانی و چگونگی فتح ایران به دست اعراب به نظریه‌ای تازه دست یافته است.» مترجم اثر آوا واحدی نوایی، در پیشگفتار کتاب متذکر است که پورشریعتی با بررسی دقیق الگوهای نظریِ مسلمی که تا پیش از این درحوزه‌ی مطالعات دوره‌ی باستانی پسین ایران وجود داشتند توانسته است نادرستی بخش‌هایی از آن‌ها را ثابت کند و نشان دهد. همین دریافت به‌تنهایی ما را وامی‌دارد تا در دستاوردهای بسیاری از پژوهش‌های پیشین که این الگوها را فرضیات مسلم خود قرار داده بودند تردید کنیم. کشفیات این کتاب در به‌روزرسانی اطلاعات قبلیِ ما از دلایل افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی ضروری به نظر می‌آید.