آشنایی با ادبیات گوتیک

17 بازدید

ادبیات گوتیک در اواسط قرن هجدهم در اروپا پدید آمد. این ادبیات داستانی که آمیزه‌ای از تخیل، ترس، رازآلودگی و روان‌شناسی است، ریشه در تحولات عصر روشنگری دارد و پناهگاهی برای تخیل، ترس‌ها و کشف ناپیداهای روح بوده است. این گونه‌ی ادبی با ترکیب گذشته و حال، وحشت و زیبایی، وهم و واقعیت خیلی زود راهش را به فرهنگ عامه باز کرد. در این یادداشت از بلاگ طاقچه، با زمینه‌ی تاریخی نام گوتیک، ریشه‌های پیدایش ادبیات گوتیک و ویژگی‌های آن آشنا می‌شوید. در پایان، چند رمان در این سنت ادبی معرفی می‌شوند.

ادبیات گوتیک چیست؟

«گوتیک» در سیر تحول تاریخی و فرهنگی چند بار دچار دگرگونی معنایی شده و خود این دگرگونی نیز جزئی از ماجرای جذاب ادبیات گوتیک است. واژه‌ی گوتیک در اصل برگرفته از نام اقوام گُت است. گت‌ها قبایلی ژرمنی بودند که در سده‌های سوم تا ششم میلادی در تحولات نظامی و اجتماعی اروپا نقش مهمی ایفا کردند که مهم‌ترین آن، مشارکت در فروپاشی امپراتوری روم غربی بود. این «بربرها» پس از چندین سده قدرت بلامنازع روم، در دوره‌ی پادشاه آلاریک توانستند رم را تصرف و افسانه‌ی شکست‌ناپذیری این امپراتوری را در هم شکنند و بخشی از قلمرو آن را تکه‌تکه کنند. اما این قوم چه ارتباطی با نام «گوتیک» دارد؟

اصطلاح «گوتیک» یک سبک معماری اروپایی است که از قرن دوازدهم تا پانزدهم در ساخت کلیساهای جامع و صومعه‌ها به کار می‌رفت. مهم‌ترین ویژگی این سبک، طاق‌های نوک‌تیز، پشت‌بندی‌های معلق، پنجره‌های بزرگ و تزئینات پرتکلف و پیچیده و نقش‌ونگارهای مذهبی است؛ برخلاف طاق‌های نیم‌‌دایره‌ای «رومی‌های فرهیخته». در دوره‌ی رنسانس هنرمندان و روشنفکران ایتالیایی این نام را از سر تحقیر بر این سبک معماری گذاشتند؛ چون این معماری با سبک کلاسیک یونان و روم متفاوت، «بی‌نظم»، «وحشیانه» و یادآور قبایل بربر بود؛ بنابراین عنوان گوتیک ابتدا توسط کسانی به کار برده شد که در پی احیای سبک‌های معماری یونانی و رومی بودند و با هدف تحقیر و تمسخر و بی‌ارزش جلوه‌دادن هر چیز پسارومی و به‌ویژه معماری قرون‌وسطا به کار می‌رفت؛ یعنی کار بربرها و به طور کلی ضد کلاسیک. پس گوتیک، برگرفته از نام یکی از قبایل ژرمنی شرقی به نام گت بود؛ اما جز همین نام به نشانه‌ی تحقیر هیچ ارتباط مستقیم فرهنگی یا تاریخی میان قوم گت با سبک معماری گوتیک و به تبع آن، ادبیات گوتیک وجود ندارد.

در قرن هجدهم واژه‌ی گوتیک تغییر معنا داد و به نامی برای یک «ژانر» ادبی تبدیل شد. اولین بار هوراس والپول در رمان «قلعه اوترانتو» با زیر عنوان (A Gothic Story) از این واژه استفاده کرد تا به فضایی ارجاع دهد که در قلعه‌های قرون‌وسطایی می‌گذرد و پر از راز، وحشت و فضای تاریک است. از این زمان گوتیک دیگر عنوانی تحقیرآمیز به شمار نیامد و بلکه برچسبی زیباشناختی شد؛ یعنی فضای خاص، حس خاص و لحن خاص.

ریشه‌های شکل‌گیری ادبیات گوتیک

ادبیات گوتیک یکی از فرزندان عصر روشنگری اروپا به حساب می‌آید و شکل‌گیری آن ربط زیادی با تحولات فلسفی، فرهنگی، اعتقادی و زیباشناختی این دوره دارد.

بستن تبلیغ

عصر روشنگری

روشنگری عصری بود که عقل، منطق، علم، اندیشه‌ی پیشرفت و نظم اجتماعی در مرکز توجه قرار داشت. علم و تجربه تنها ابزارهای قابل اعتماد برای شناخت جهان بودند. در این زمانه پیشرفت، نظم و تربیت عقلانی یگانه راه نجات جامعه از خرافات، جهل و استبداد بود. تاریخ انسانی مسیری صعودی و رو به بهبود بود و نه چرخه‌ای مملو از تراژدی و سقوط. این تسلط عقل برخی از نویسندگان و هنرمندان را خسته کرده بود. آنان احساس می‌کردند عواطف، تخیل، ترس، مرگ و امور رازآلود به حاشیه رفته‌اند؛ بنابراین جنبشی به وجود آمد و متأثر از آن حیطه‌ای به تاریخ ادبیات داستانی وارد شد که پاسخی عاطفی و تخیلی به خشکی قوانین جهان‌شمول عقل‌گرایان بود. آن جنبش تأثیرگذار، رمانتیسم و آن ادبیات، گوتیک بود.

جنبش رمانتیسم

ادبیات گوتیک هم‌زمان با شروع رمانتیسم در اروپا در قرن هجدهم ظهور کرد. این جنبش که واکنشی به عصر روشنگری و سلطه‌ی عقل‌گرایی بود، در نقطه‌ی مقابل آن شکل گرفت و شاید بتوان آن را شورشی شاعرانه علیه روشنگری نامید. در نگاه رمانتیک‌ها انسان تنها عقل نیست بلکه موجودی سراسر خیال، حافظه و رؤیا نیز است. طبیعت صرفاً پدیده‌ای علمی نیست بلکه رازآلود هم است. تاریخ سراسر رنج و ابهام است نه پیشرفت. ادبیات گوتیک را می‌توان فرزند این تقابل میان رمانتیسم و روشنگری نامید. ادبیاتی در دفاع از خیال، احساس، عمق روان انسان، بی‌اعتمادی به عقل، هراس از علم بی‌مهار، گرایش به وحشت، تاریکی و زوال. البته این تقابل بیش از آنکه ماهیت ایدئولوژیک و سیاسی داشته باشد فرهنگی و به‌ویژه زیباشناختی و پاسخی به محدودیت‌های عقل‌گرایی در قرن هجدهم بود. درواقع گوتیک را می‌توان در یک معنا ادبیات بی‌اعتمادی به روشنگری دانست: آنچه عقل از فهمش ناتوان است، آنچه علم نمی‌تواند مهارش کند و آنچه در ژرفای روان انسان نهفته است. به همین دلیل، شخصیت‌های رمان‌های گوتیک اغلب درگیر نیروهای فراتر از منطق هستند. رمانتیسم همچنین یک نوستالژی داشت: نوستالژی قرون‌وسطا با بازگشت به معماری آن که نشانه‌ای از دلتنگی برای جهان پیشامدرن بود. اگرچه بخشی از رمانتیک‌های کلاسیک‌گرا شیفته‌ی زیباشناختی کلاسیک به‌ویژه یونانی بودند؛ اما بسیاری از رمانتیک‌های دیگر به اسطوره‌های قومی قرون‌وسطا، شوالیه‌گری و رمزوراز شمال اروپا گرایش داشتند؛ بنابراین ادبیات گوتیک به نوعی شاخه‌ای از این نوع رمانتیسم بود: تاریک، شبح‌زده، احساسی، ضد نظم و روایتگر سویه‌های تاریک و هذیان. این ادبیات یادآوری می‌کرد که انسان نه‌فقط سازنده‌ی منطق بلکه اسیر خیال، وحشت و ناخودآگاه هم است.

گسترش مطالعات روان‌شناختی

با گسترش مطالعات روان‌شناختی و ظهور مفاهیمی مانند ناخودآگاه، ترس، وسواس، مالیخولیا و رؤیا ادبیات گوتیک به بستری برای کاوش در تاریکی‌های روان انسان تبدیل شد. آثار گوتیک به جنون، هویت دوگانه، ترس از مرگ و تنهایی می‌پرداختند.

بحران‌های اعتقادی

در قرن هجدهم و نوزدهم بحرانی در اعتقادات مذهبی به وجود آمده بود. شک به ایمان، دوزخ، رستاخیز و در عین حال ترس از گناه در ذهن‌ها سایه می‌انداخت. گوتیک با پرداختن به مفاهیمی چون گناه، نفرین، وسوسه، روح، شیطان، آفرینش و… بازتابی از این اضطراب‌های معنوی بود.

اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید

بهترین رمان‌های ترسناک از نظر خوانندگان

در ۶ دقیقه بخوانید

پیدایش ادبیات گوتیک

آغاز رسمی ادبیات گوتیک در اواسط قرن هجدهم و در رمان‌های انگلیسی بود. طبق قول رسمی و پذیرفته‌شده‌ی منابع، اولین داستان گوتیک یعنی «قلعه‌ی اوترانتو» را هوراس والپول در ۱۷۶۴ نوشت. این رمان تلفیقی از وحشت، فضای قرون‌وسطایی، عناصر رمانتیک، قلعه‌های ترسناک، ارواح و رازهای پنهان بود. ادبیات گوتیک مهم‌ترین رمان‌نویسانش را در قرن هجدهم و نوزدهم تجربه کرد. کسانی چون آن رادکلیف، مری شلی، ادگار آلن‌پو، برام استوکر و… که این سبک را به بلوغ رساندند. اما «گوتیک» چگونه به فضای این داستان‌ها شکل می‌داد؟

معماری گوتیک با فضاهای تاریک، رازآلود و مبهم الهام‌بخش تصویرسازی‌های آثار این نویسندگان بود. آن‌ها با استفاده از عناصری چون قلعه‌های مخوف، کلیساهای تاریک و طبیعت وهم‌آلود حس ترس، دلهره و تعلیق ایجاد می‌کردند. گوتیک همچنین نمادی از تقابل میان نور و تاریکی، علم و جادو، عقل و دیوانگی بود. این تقابل از اینجا نشئت می‌گرفت که معماری قرون‌وسطا در ذهن اروپایی‌های رنسانس و بعد از آن تصویری از دوره‌ای تاریک، مرموز و غیرعقلانی بود. دوره‌ای که ظاهراً عقل و علم کنار گذاشته شده و جادو و خرافات غالب بود. در این دیدگاه معماری گوتیک نماد تضاد میان عصر روشنایی (رنسانس) و عصر تاریکی (قرون‌وسطا) بود. همچنین معماری گوتیک با پنجره‌های بزرگ رنگی، نور عبوری از میان طاق‌های نوک‌تیز و دیوارهای بلند را در فضاهای تاریک و سرد و سنگی داخل آن سازه‌ها کنار هم قرار می‌داد. این تقابل در فضاسازی و خلق حس تعلیق و اضطراب به کار ادبیات گوتیک می‌آمد.

ویژگی‌های ادبیات گوتیک

ادبیات گوتیک چنان‌که از توضیحات بالا مشخص می‌شود ادبیات تقابل‌ دوگانه‌های متضاد است. موضوع داستان‌هایش ضدیت عقل و احساس، جادو و علم، نظم و هرج‌ومرج است. شخصیت‌های رمان‌های گوتیک معمولاً بین عقل و دیوانگی، ایمان و شک، حقیقت و وهم، علم و خرافات در تعارض هستند. این دوگانگی‌ها هم ترس بشر از ناشناخته‌ها و بحران‌های درونی را بیان می‌کنند و هم نمایانگر تضادهای اساسی وجود انسانی هستند که به صورت نمادین در این ادبیات بازتاب یافته‌اند.

موضوع مهم دیگر این است که ادبیات گوتیک یک ژانر مستقل نیست، بلکه شامل انواع مختلفی از روایت‌ها و فرم‌ها است که ویژگی مشترک همگی ترس، رمز و فضای تاریک است. این انواع هرکدام سبک خاص خود را دارند اما همه در چارچوب ادبیات گوتیک قرار می‌گیرند؛ مثلاً «قلعه اوترانتو»، «فرانکنشتاین» و «دراکولا» رمان گوتیک کلاسیک هستند. داستان‌های کوتاه ادگار آلن‌پو تمرکزشان بر ایجاد سریع فضای ترسناک و رمزآلود است. گوتیک رمانتیک را که بر احساسات شدید عاشقانه تمرکز دارد، در نوشته‌های آن رادکلیف یا امیلی برونته می‌بینیم. گوتیک ترسناک و گوتیک روان‌شناختی بیشتر درباره‌ی ترس‌های درونی، جنون و تعارض‌های روانی شخصیت‌ها هستند؛ مانند «ماجرای عجیب دکتر جکیل و آقای هاید» از استیونسون. این ژانرهای مختلف اغلب با هم می‌آمیزند و مرز واضحی میانشان وجود ندارد. آنچه واضح است اینکه «گوتیک» بیشتر توصیف‌کننده‌ی فضای داستان و پس‌زمینه‌ی آن است تا یک قالب ادبی مشخص. درواقع ساختار گوتیک مثل شالوده‌ای پنهان پشت انواع مختلف این داستان‌ها حضور دارد.

منطق درونی ادبیات گوتیک و ساختار آن ترکیبی از عناصر فضا، شخصیت، پس‌زمینه و تنش‌های روانی است. این ویژگی‌ها را می‌توان این‌گونه دسته‌بندی کرد:

فضای بسته، متروک و غیرعادی
شخصیت‌های مرموز، چندلایه و غیرقابل‌اعتماد
دوگانگی و تقابل‌های بنیادین (شخصیت خوبی که گرایش به شر دارد یا برعکس)
حضور مرگ، گذشته و بازگشت رازهای سرکوب‌شده
حالت‌های مختلف روان‌شناختی
فرم غیرخطی داستان و چندصدایی راوی‌ها

معرفی بهترین رمان‌های گوتیک

رمان‌های گوتیک با ترکیب راز، تاریکی، وهم و گاهی رگه‌هایی از رمانتیک، دنیایی خلق می‌کنند که در آن مرز میان واقعیت و خیال کمرنگ است. در این قسمت از یادداشت، با بهترین آثار این ژانر آشنا می‌شویم؛ رمان‌هایی که ترس و زیبایی را هم‌زمان در خود دارند.

قلعه اوترانتو

نویسنده: هوراس والپول

مترجم: مهرداد وثوقی

انتشارات: گروه انتشاراتی ققنوس

خرید کتاب

قلعه اوترانتو (۱۷۶۴) به عنوان اولین رمان گوتیک، ترکیبی از رئالیسم قرن هجدهم و تخیلات قرون‌وسطایی است که پایه‌ی ادبیات گوتیک را گذاشت. داستان آن در یک قلعه‌ی قدیمی و مرموز می‌گذرد. پرنس مانفرد که پسرش کنراد درست پیش از ازدواجش کشته می‌شود با تهدیدی ماورائی مواجه شده است. این موضوع باعث می‌شود مانفرد درگیر یک پیش‌گویی قدیمی شود که می‌گفت خاندانش محکوم به زوال است. داستان در میان دخمه‌ها، تونل‌ها و فضایی‌هایی روایت می‌شود که بعدها مشخصه‌ی اصلی ادبیات گوتیک شدند. سرنوشت شوم، گناه نیاکان و مداخله‌ی امور ماورائی در زندگی انسان از مشخصه‌های این رمان است.

فرانکنشتاین

نویسنده: مری شلی

مترجم: فرشاد رضایی

انتشارات: گروه انتشاراتی ققنوس

خرید کتاب

فرانکنشتاین (۱۸۱۸) رمانی گوتیک، فلسفی، روان‌شناختی و در مرتبه‌ی کمتر علمی‌تخیلی است. داستان آن تمثیلی سیال و لغزنده از رابطه‌ی فرد با خالق، رابطه‌ی شیطان با خالق، رابطه‌ی انسان با شیطان، اسطوره‌ی آفرینش، تنهایی انسان، تقابل علم و خرافات و پیامدهای علم بی‌مهار است. ویکتور فرانکنشتاین دانشمند سوئیسی از طریقی که بر خواننده مشخص نیست موفق می‌شود از به هم پیونددادن تکه‌های اجساد مخلوقی بیافریند تا بتواند یاری‌رسان انسان تنها و آسیب‌پذیر در دنیایی باشد که خدا در آن غایب است. اما او نیز همچون خالق ازلی که در دنیای جدید به کناری گذاشته شده، مسئولیتی در قبال آفریده‌ی خود بر عهده نمی‌گیرد و آن را طرد می‌کند. موجود بی‌نام و بی‌هویت در جهانی که همه از او نفرت دارند در طبیعت دلهره‌آور تنها و بی‌پناه می‌ماند و این، او را با حس نفرت و خشم و میل به انتقام آشنا می‌کند.

بخشی از کتاب صوتی فرانکنشتاین را بشنوید.

فرانکنشتاین

نویسنده: مری شلی

گوینده: مهبد قناعت پیشه

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

بلندی‌های بادگیر

نویسنده: امیلی برونته

مترجم: رضا رضایی

انتشارات: نشر نی

خرید کتاب

بلندی‌های بادگیر (۱۸۴۷) رمان گوتیک روان‌شناختی، ماورائی و عاشقانه است که فضای آن در منطقه‌ی مه‌آلود و سرد در یورکشایر انگلستان می‌گذرد. کودکی یتیم به نام هیتکلیف توسط خانواده‌ای اشراقی پذیرفته می‌شود؛ اما به‌تدریج در حق او تبعیض روا داشته می‌شود. عشق ناکام هیتکلیف به کاترین دختر خانواده باعث می‌شود که او سال‌ها بعد درحالی‌که ثروتمند شده است به انگیزه‌ی انتقام از این خانواده بازگردد. دوگانه‌های عشق و نفرت، عقل و دیوانگی، زندگی و مرگ در این داستان در هم آمیخته‌اند. عناصر ماورائی داستان شامل ارواح و دیگر نشانه‌های فراطبیعی به فضای رازآلودگی آن کمک می‌کنند. تمرکز بر احساسات شدید به‌ویژه انتقام این رمان را به یکی از آثار ماندگار در ادبیات گوتیک تبدیل کرده است.

بخشی از کتاب صوتی بلندی‌های بادگیر را بشنوید.

بلندی‌های بادگیر

نویسنده: امیلی‌جین برونته

گوینده: آرمان سلطان‌زاده

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

دکتر جکیل و آقای هاید

نویسنده: رابرت‌لوئیس استیونسون

مترجم: مهرداد وثوقی

انتشارات: گروه انتشاراتی ققنوس

خرید کتاب

ماجرای عجیب دکتر جکیل و آقای هاید (۱۸۸۶) در قلب لندن دوره‌ی ویکتوریایی می‌گذرد. دکتر جکیل، دانشمندی محترم، دست به آزمایشی می‌زند تا نیمه‌ی تاریک شخصیتش را از خود جدا کند. نتیجه، خلق شخصیتی به نام آقای هاید است؛ شخصیتی وحشی و خارج از چارچوب هنجارهای پذیرفته‌شده در جامعه. در این داستان قلعه‌های رازآلود جایشان را به فضای شهری مه‌آلود لندن داده‌اند. هیولا نه داخل قلعه‌ها که در درون انسان‌ زندگی می‌کند. موضوع داستان، تقابل میان نظم و انحراف، سویه‌های روشن و تاریک درون انسان، سرکوب تمایلات و از کنترل خارج شدن آن‌هاست.

بخشی از کتاب صوتی دکتر جکیل و آقای هاید و دو داستان دیگر را بشنوید.

دکتر جکیل و آقای هاید و دو داستان دیگر

نویسنده: رابرت‌لوئیس استیونسون

گوینده: فرهاد اتقیایی

انتشارات: آوانامه

خرید کتاب صوتی

دراکولا

نویسنده: برام استوکر

مترجم: محمود گودرزی

انتشارات: نشر برج

خرید کتاب

دراکولا (۱۸۹۷) درباره‌ی مبارزه‌ی دو نیروی خیر و شر است که در قالب شخصیت کنت دراکولا، خون‌آشام معروف و گروهی از انسان‌ها روایت می‌شود. دراکولا اشراف‌زاده‌ای است که در قلعه‌ای در ترانسیلوانیا زندگی می‌کند. او قدرت‌های ماورائی دارد و برای ادامه‌ی زندگی نیازمند خون انسان‌ها است. جاناتان هارکر، وکیل جوانی است که به قلعه‌ی کنت می‌رود تا به او در خرید زمین در انگلستان کمک کند؛ اما آنجا گرفتار و زندانی می‌شود. فضاهای گوتیک این رمان قلعه‌ی ترسناک، شب‌های مه‌آلود و جنگل‌های تاریک است که حس وحشت و تعلیق را منتقل می‌کنند.

بخشی از کتاب صوتی دراکولا را بشنوید.

دراکولا

نویسنده: برام استوکر

گوینده: جمعی از گویندگان

انتشارات: رادیو گوشه

خرید کتاب صوتی

جمع‌بندی

ادبیات گوتیک زیرژانری از ادبیات رمانتیک در اواخر قرن هجدهم و نوزدهم میلادی است. به خلاف باور عموم، به‌تنهایی یک ژانر مستقل نیست بلکه با عناصر مشترک فضا، شخصیت و پس‌زمینه به انواع مختلف ادبی می‌تواند تبدیل شود. چنان‌که به‌مرور علاوه بر آنچه بالا آمد به چند زیرژانر دیگر همچون گوتیک جنوبی با داستان‌های ویلیام فاکنر، گوتیک ویکتوریایی، گوتیک فمینیستی و… نیز تقسیم شده است. این نوع ادبیات به دلیل ویژگی‌هایش خیلی زود وارد فرهنگ عامه شد و به دلیل فضاسازی منحصربه‌فرد و شخصیت‌های روان‌پریش الهام‌بخش سینماهای جهان و به‌ویژه یکی از شاخه‌های ماندگار آن یعنی سینمای وحشت شد.

طاقچه پلی است به دنیای بی‌کران کتاب‌های الکترونیکی و صوتی؛ جایی که هر داستان، دری به جهانی تازه می‌گشاید. در فروشگاه طاقچه، با چند کلیک می‌توانید کتاب دلخواهتان را بخرید و هر لحظه و هر کجا، از خواندن یا شنیدن آن لذت ببرید.

اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید