کتاب‌هایی که ما را غمگین می‌کنند

مرگ ایوان ایلیچ (The Death of Ivan Ilyich)، نوشته‌ی لئو تولستوی، داستانی تأمل‌برانگیز درباره‌ی واپسین روزهای زندگی یک کارمند دادگستری است. او مانند بسیاری از انسان‌های معمولی، زندگی‌اش بدون د‌غدغه‌ی فکری خاصی می‌گذشت جز اینکه اگر مرتبه‌ی شغلی‌اش ارتقا می‌یافت و حقوقش بیشتر می‌شد می‌توانست زندگی مطلوب خود را داشته باشد. ایوان نیز مانند هر کسی که می‌شناخت، عمر خود را صرف بالارفتن از نردبان فرصت‌های شغلی کرده بود و در نهایت توانسته بود ارتقا بگیرد. او مسرور از این موضوع، درحالی‌که مشغول چیدن اسباب وسایل خانه‌‌ی جدید و دلخواهش بود، به‌طرز ناخوشایندی افتاد و به پهلویش آسیب رسید. این آسیب او را در سراشیبی زندگی قرار داد. خانه‌نشینی و بستر بیماری، ایوان را با فناپذیری خود روبه‌رو کرد. او تا پیش از آن می‌دانست مرگ وجود دارد؛ اما نه برای خود. گویی که مرگ برای هرکسی بود جز او. 

وداع با اسلحه (A Farewell to Arms)، نوشته‌ی ارنست همینگوی، داستانی است که در بستر جنگ جهانی اول و در ایتالیا روایت می‌شود. این داستان چنان‌که مشهور است برگرفته از تجربه‌ی همینگوی از شرکت داوطلبانه در جنگ به‌عنوان راننده‌ی آمبولانس و وصفی پرجزئیات از میدان‌های نبرد است. شخصیت اصلی داستان، جوانی به نام فردریک هنری است که در شمال ایتالیا زندگی می‌کند. جنگ جهانی اول آغاز می‌شود و او نیز مانند بسیاری برای جنگ به ارتش می‌پیوندد و در آمبولانس مشغول به خدمت می‌شود. بعد از آنکه هنری مجروح می‌شود برای درمان به بیمارستانی در میلان می‌رود و از اینجا داستان از فضای جنگی فاصله می‌گیرد و به بیمارستانی می‌رود که او در آنجا بستری است و عاشق پرستاری به نام کاترین می‌شود. هنری از جنگ نفرت دارد؛ اما مجبور است پس از درمان باز هم به جبهه‌ی نبرد بازگردد. 

داستان بیوه‌ها (Widows)، درباره‌ی تقابل مردمان عادی با حکومتی خودکامه است. در این داستان که در روستایی دورافتاده در یونان سال ۱۹۴۲ می‌گذرد، مردان به دست پلیس مخفی حکومت، از خانه‌ها و محل کارهایشان ربوده می‌شوند و دیگر اثری از آن‌ها پیدا نمی‌شود، مگر جسدی که هر چندوقت یک بار در رودخانه توسط زنان روستا پیدا می‌شود. پلیس پاسخ‌گوی خانواده‌ها نیست؛ اما مشخص می‌شود که این قتل‌ها در رابطه با دولت اتفاق می‌افتند؛ زیرا حتی اجازه‌ی شناسایی و دفن این اجساد را هم به زنان روستا نمی‌دهند. این مسئله باعث طغیان زنان روستا می‌شود که شوهران، پسران و پدرانشان قربانی گروه‌های نظامی حامی حکومت شده‌اند. داستان بیوه‌ها درباره‌ی شجاعت فردی در مواجهه با سرکوب سیاسی است. 

کتاب یک روز از زندگی ایوان دنیسویچ (One Day in the Life of Ivan Denisovich)، درباره‌ی اردوگاه‌های کار اجباری (گولاگ) در شوروی است و یک روز از زندگی یک زندانی با نام ایوان دنیسویچ شوخوف را در آنجا روایت می‌کند. ایوان دنیسویچ، سربازی وظیفه‌شناس است که در محاکمه‌ای اشتباه محکوم به ۱۰ سال حبس در گولاگ شده در حالی که مانند میلیون‌ها قربانی دیگر گولاگ بی‌گناه است. یک روز کامل زندگی ایوان در اردوگاه از ساعت ۵ صبح یعنی زمانی که صدای ضربه‌های چکش بر صفحه‌ی فلزی شنیده می‌شود آغاز می‌شود تا زمانی که پتوی نازک و چرک را روی سرش می‌کشد و به خواب می‌رود. کار زندانی‌ها در اردوگاه این است که در یک محل جدید، زندان دیگری برای زندانیان سیاسی بسازند. آن‌ها باید در هوای یخبندان کار کنند گرچه این تنها مشکل اردوگاه نیست، گرسنگی دائمی هم وجود دارد. ایوان اما شخصیت محکمی دارد و زنده ماندن را یاد گرفته است. 

کتاب موش‌ها و آدم‌ها (Mice and humans)، روایتی از رؤیاهای آدم‌ها و هم‌دست شدن خود فرد و وضعیت زمانه‌اش برای برباددادن آن‌هاست. در این رمان، سرگذشت دو دوست به نام‌های جرج میلتون و لنی اسمال را می‌خوانیم. آن‌ها دو کارگر مهاجری هستند که به‌دنبال کار به هر سو می‌روند و در نهایت با مهتری در یک آخور، زندگی می‌کنند. داستان در دوره‌ی رکود بزرگ و در کالیفرنیا می‌گذرد. رکودی که منجر به بیکاری کارگران زیادی شد. جرج و لنی یک آرزو دارند و آن اینکه روزی بتوانند خودشان مزرعه‌ای کوچک داشته باشند و در آن خرگوش پرورش دهند. 

رمان چیزهای کوچکی مثل این‌ها (Small Things Like These) بر پایه‌ی رویدادی واقعی نوشته شده و آن، موضوع رخت‌شوی‌خانه‌ی مگدالن در ایرلند است. مگدالن یا مجدلیه، مکانی زیر نظر کلیسای کاتولیک برای اصلاح و تربیت زنان «گمراه‌شده» بود و با همکاری دولت ایرلند اداره و بودجه‌‌اش تأمین می‌شد. این مراکز ابتدا با این هدف بنا شدند که به زنان روسپی، مادران مجرد و دخترانشان پناه دهند؛ اما کم‌کم تغییر ماهیت دادند، به زندان تبدیل شدند و زندانیان آن به دست زندانبانان یعنی راهبه‌ها، تحت آزار و اذیت قرار گرفتند. هیچ‌کس نمی‌داند چه تعداد زن در این مؤسسه‌ها محبوس یا وادار به کار اجباری شده‌اند. موضوع مهم رمان این است که در زمانه‌ای که همه در برابر چنین جنایتی سکوت کرده‌اند، کسی پیدا می‌شود که برخلاف رویه‌ی جاری، موضعی متفاوت می‌گیرد و ساکت نمی‌نشیند؛ حتی اگر این موضع به ضرر خود و خانواده‌اش تمام شود. 

پسرکی با پیژامه راه‌راه (The Boy in the Striped Pyjamas) در بستر جنگ جهانی دوم روایت می‌شود، زمانی که نازی‌ها در اردوگاه‌های مرگبار خود مشغول جنایت بودند. شخصیت محوری داستان، پسربچه‌ای نه‌ساله به نام برونو است. پدر او، اخیراً از پیشوا ترفیع شغلی گرفته و فرمانده اردوگاه آشویتس شده است. برونو به‌همراه خانواده‌اش بیرون اردوگاه، جایی که دیواربه‌دیوار آشویتس است، ساکن شده‌اند. او می‌تواند اسرای اردوگاه را ببیند؛ جایی که زندانیانش پیژامه راه‌راه بر تن دارند. او که از آمدن به آن منطقه ناراحت است، روزی تصمیم می‌گیرد اطراف کمپ را کاوش کند و طی آن با پسربچه‌ای یهودی در آن سوی سیم‌های حصار اردوگاه آشنا می‌شود. شموئیل و برونو با یکدیگر دوست می‌‌شوند گرچه هرگز نمی‌توانند با یکدیگر بازی کنند. 

زیر تیغ ستاره جبار (Under a Cruel Star) را می‌توان زندگی‌نامه‌ای تاریخی نامید. هدا مارگولیوس کوالی، یهودی اهل پراگ بود که در سال‌های جنگ جهانی دوم، در اردوگاه‌های کار اجباری آشویتس و گروس روزن به سر برد. زمانی که این اردوگاه تخلیه شد او توانست از راهپیمایی مرگ بگریزد و به پراگ بازگردد؛ اما در آنجا بسیاری از دوستانش به‌دلیل مجازات‌ سخت نازی‌ها برای فراریان اردوگاه از پذیرش او خودداری کردند. مهم‌ترین بخش کتاب، وصف گرایش فزاینده در اروپای شرقی به کمونیسم است. در زمانه‌ای که فاشیسم، آن‌گونه تبدیل به ماشین کشتار شده بود چه کسی می‌توانست پیش‌بینی کند که کمونیسمِ ناجی بشر نیز همان‌گونه در حال کشتار است، تنها کسی صدایی از قربانیان نمی‌شنود. همین که در تبلیغات، این ایدئولوژی در برابر فاشیسم قرار داشت و پیوستن به آن جلوی آشویتسی دیگر را می‌گرفت، کافی بود. درحالی‌که کمونیسم مهیب استالین در اروپای شرقی و سایر کشورها در خفا، میلیون‌ها نفر را بیشتر از فاشیسم پیشوا به قتل رساند. 

رمان ایوب (Hiob)، نوشته‌ی یوزف روت، روایت‌گر زندگی یک یهودی ارتدکس گرفتار سختی‌های زندگی به نام مندل سینگر است. این رمان در فاصله‌ی سال‌های منتهی به جنگ جهانی اول تا پس از آن روایت می‌شود و زمینه‌ی آن در شهرکی یهودی‌نشین در اروپای شرقی به نام چخنوف و نیویورک آمریکا است. این کتاب با الهام از داستان ایوب در عهد عتیق نوشته شده است. ایوب عهد عتیق درباره‌ی رنج و سختی‌های ایوب پیامبر و صبر و تحمل اوست. سینگر این داستان، یک فرد معمولی و عابدی خداترس است که به کودکان تورات یاد می‌دهد. او در زندگی خانوادگی گرفتار مشکلات زیادی می‌شود. از فرزندی که نارس به دنیا می‌آید تا دختر و پسر بزرگ‌ترش که راهی دیگر برای زندگی انتخاب می‌کنند و از دست می‌روند. سینگر بعد از مشقت‌های بسیار زیاد تصمیم به مهاجرت به نیویورک می‌گیرد؛ اما یهوه تنبیه‌کننده همچنان ضربه می‌زند و مشکلات به‌دنبال او تا آن سر دنیا هم می‌روند. این مشقت‌ها مندل را گرفتار بحران فکری و عقیدتی می‌کند تا جایی که دیگر خودش را هم نمی‌شناسد. مندل وقتی نتیجه‌ی دعاهایش را نمی‌بیند به‌سمت بی‌ایمانی کشیده شود؛ زیرا می‌بیند که حتی رنج آدم‌ها مساوی تقسیم نشده است.

بار هستی (The Unbearable Lightness of Being) در میانه‌ی وقایع سیاسی پی‌درپی در پراگ روایت می‌شود؛ دوره‌ای موسوم به بهار پراگ و حمله‌ی اتحاد جماهیر شوروی به چکسلواکی. بار هستی رمانی فلسفی، سیاسی و عاشقانه است. شخصیت اصلی داستان توماس نام دارد. او جراحی معروف در پراگ و از منتقدان کمونیست‌های چک است. موضوعی که باعث می‌شود شغل خود را از دست بدهد. وجه سیاسی رمان، درباره‌‌ی نحوه‌ی عملکرد ایدئولوژی و پیامدهای آن برای جامعه است. در وجه عاشقانه‌ی رمان، زنی به نام ترزا را می‌بینیم که عاشق توماس است درحالی‌که توماس درگیر رابطه‌های متعدد با زنان است و میان انتخاب ترزا به‌عنوان همسر و معشوقه‌ی دیگرش در سرگردانی به سر می‌برد. این دو نگاه متفاوتی به مسئله‌ی تعهد، عشق و خیانت دارند. پیوند خوردن شخصیت‌های متفاوت داستان به یکدیگر و نگرش‌ متفاوت هرکدام به مسائل، دیالوگ‌هایی سرشار از مفاهیم عمیق فلسفی ایجاد کرده است. این در حالی است که جنگ شوروی و چکسلواکی در جریان است و زندگی شخصیت‌های داستان متأثر از آن می‌شود.

این کتاب، سوگ‌نوشت‌های شاهرخ مسکوب است که پس از مرگ مادرش در لحظات تنهایی و دلتنگی نوشته است. کتاب شامل ۵۰ یادداشت می‌شود. هر یادداشت تاریخ روز، ماه و سال دارد و از ۲۹ بهمن ۱۳۴۲ آغاز می‌شود و تاریخ آخرین آن ۷ اسفند ۱۳۶۹ است. در این یادداشت‌ها، عمیق‌ترین احساسات مسکوب را در تجربه‌ی سوگ مادرش، عصمت، می‌خوانیم. او از رنجی نوشته است که تاب‌وتوان را از او گرفته و در هاله‌ای از اندوه اسیرش کرده بود. آن‌گونه که مسکوب نوشته است مادرش را بیش از آنکه دوست داشته باشد، می‌پرستید. 

این کتاب، زندگی‌نامه‌ای خودنوشت است و می‌توان آن را تجربه‌ی مواجهه‌ی بی‌واسطه انسان با مرگ دانست. حمیدرضا صدر، محقق و پژوهشگر سینما و فوتبال، نوشتن این کتاب را بعد از آگاهی از سرطان خود و مهاجرت به آمریکا آغاز کرد. او که گویی می‌دانست از این بیماری علاج نخواهد یافت از خانواده‌اش خواسته بود پس از مرگ آن را منتشر کنند. صدر در این کتاب ضمن پرداختن به علایق خود یعنی زندگی، فوتبال و سینما از چالش‌ها و اتفاقاتی که بعد از ابتلا به بیماری سرطان با آن‌ها دست‌به‌گریبان بود نوشته است. صدر عاشق زندگی بود و آن را به‌کرات تکرار کرده است؛ اما خواننده از لابه‌لای این عشق، نزدیک‌ و نزدیک‌تر شدن او به مرگ را مشاهده می‌کند. روایت او درباره‌ی نخستین مواجهه‌اش با خبر بیماری و دست‌وپنجه نرم کردن با آن تلخ و بسیار تکان‌دهنده است.