رستم و سهراب
نویسنده: ابوالقاسم فردوسی
نشر نو
از فردوسی، شاهنامه و آنچه درباره‌ی هردوی این‌ها باید دانست
50,021 بازدید
خواندن چند بیت از شاهنامه، بزرگ شدن در جغرافیای ایران، گذر از سال‌های مدرسه و شنیدن حکایت‌های معروف شاهنامه، همه گواه بر این است که فردوسی برای ما ایرانیان نامی آشناست. اگر از این بگذریم که فردوسی در «طبران طوس» در سال ۳۲۹ هجری به دنیا آمد و پدرش از دهقانان طوس بود و از نظر مادی دارای ثروت و موقعیت قابل توجهی بود، می‌رسیم به چیزهایی که من در این یادداشت به سراغشان رفته‌ام و تلاش کرده‌ام تا نشانه‌های تازه‌ای از این شاعر نامدار و اثر برجسته‌ی او بدهم.
پس بگذارید همین‌جا تکلیف را روشن کنم، این نوشته می‌رود سراغ چند چیز:
اول کمی از شاهنامه می‌گویم و بخش‌های مهم آن.
پادکست شاهنامه‌خوانی را معرفی می‌کنم و نشانیِ کتاب‌های صوتی داستان‌های شاهنامه را بهتان می‌دهم.
بعد سری می‌زنم به نقاشی قهوه‌خانه‌ای و روایت‌های بزم و رزم و نقل‌هایی از شاهنامه فردوسی.
به نگارگری هم نگاهی می‌اندازم و نسخه‌های معروف شاهنامه فردوسی را در مکاتب نگارگری معرفی می‌کنم.
دعوتتان می‌کنم به تماشای نسخه‌های خطی شاهنامه و در نهایت آشنایی با آثاری که شاهرخ مسکوب درباره فردوسی و اثر سترگ او به رشته تحریر درآورده است.
پس اگر مشتاق دانستن تمام چیزهایی که گفتم هستید و دوست دارید تا بیشتر از فردوسی و شاهنامه بدانید، اسکرول کنید و خواندن ادامه‌ی این یادداشت را از دست ندهید.
پیشنهاد می‌کنیم اگر به شاعران کلاسیک علاقه دارید، دو یادداشت زیر را هم بخوانید:
پیشنهاد می‌کنیم یادداشت‌های «داستان‌های شاهنامه» «کتاب‌های شاهنامه برای کودکان و نوجوانان» را هم بخوانید.
شاهنامه و بخش‌های مهم آن
شاهنامه از سترگ‌ترین سروده‌های حماسی جهان است. حاصل نزدیک به سی سال از عمرِ ابوالقاسم فردوسی. این نکته را بگویم که پیش از آنکه فردوسی سردون شاهنامه را آغاز کند، «دقیقی» که شاعر نامی و هم‌دوره فردوسی بود، به سردون شاهنامه پرداخت. اما بخت با او یار نبود و تنها توانست هزار بیت از داستان گشتاسب و ارجاسب تورانی را روایت کند. او چهل ساله نشده بود که به دست غلامش کشته شد. فردوسی خوی بد را دلیل قتل او می‌داند و در این راستا گفته است:
جوانیش را خوی بد یار بود
همه ساله تا بد به پیکار بود
بدان خوی بد جان شیرین بداد
نبود از جهان دلش یک روز شاد
یکایک از او بخت برگشته شد
به دست یکی بنده بر کشته شد
یکی از نگرانی‌های فردوسی در حین سرودن شاهنامه همین بود. اینکه نکند او هم همچون دقیقی با مرگ نابه‌هنگام مواجه شود و نتواند کاری را که آغاز کرده به انجام برساند. برای همین از خدای خود می‌خواست که به او عمری بدهد تا بتواند سرودن شاهنامه را (که خود آن را نامه‌ی شهریاران می‌خواند) به پایان برساند:
همی‌خواهم از دادگر یک خدای
که چندان بمانم به گیتی به جای
که این نامه شهر یاران پیش
بپیوندم از خوب‌گفتار خویش
و خب خوب می‌دانیم که دعایش مستجاب شد و شاهنامه به پایان رسید و حالا در دسترس ماست.
شاهنامه‌ی فردوسی را طبق دسته‌بندی رایج به سه بخش تقسیم می‌کنند:
بخش نخست قسمت اساطیری شاهنامه است. این دوره از عهد کیومرث آغاز می‌شود و تا ظهور فریدون ادامه پیدا می‌کند. این عهد روایت پادشاهانی‌ست همچون کیومرث، هوشنگ، تهمورث و جمشید. در همین زمان است که تمدن ایرانی تکوین می‌یابد. و به عبارتی دیگر می‌توان گفت که فردوسی در این بخش از شاهنامه به سراغ اولین‌ها می‌رود: آتش کشف می‌شود، سنگ از آهن جدا می‌شود، و رشتن و بافتن و کشاورزی پدید می‌آید. غالب جنگ‌های این زمان، جنگ‌های داخلی‌ست. در پایان همین دوره است که ضحاک نماد بدی و دشمن پاکی حکومت را به دست می‌گیرد، اما سرانجام فریدون با یاری کاوه‌ی آهنگر و حمایت مردم، او را از پا در می‌آورد و دوره‌ای جدید آغاز می‌شود.
بخش دوم روایت‌های پهلوانی یا حماسی را شامل می‌شود. آغاز دوره‌ی پادشاهی فریدون و به تخت نشستن پادشاهانی همچون ایرج، منوچهر، نوذر و گرشاسب. در دوره‌ی پهلوانی‌ست که جنگ‌های ایران و توران آغاز می‌شود. در همین بخش شاهنامه است که روایت دلاورانی همچون زال، رستم، گودرز، بیژن، سهراب و امثال آن‌ها نقل می‌شود. افراسیاب، سیاوش(پسر کیکاووس) را به قتل می‌رساند و رستم به توران زمین می‌رود تا انتقام خون سیاوش را از افراسیاب بگیرد. زرتشت، پیغمبر ایرانیان در زمان پادشاهی گشتاسب ظهور می‌کند و بعد از مرگ اسفندیار، رستم نیز به دست برادر خود شغاد کشته می‌شود. دوره‌ی پهلوانی با مرگ رستم پایان می‌یابد.
بخش سوم شاهنامه فردوسی بخش تاریخی آن است. روایاتی از مرگ و زندگی شاهانی همچون «بهمن» پسر اسفندیار یا همان اردشیر درازدست تا خسروپرویز و شاهان ساسانی. این دوره با ظهور بهمن آغاز می‌شود و پس از بهمن، همای و سپس داراب و دارا پسر داراب به پادشاهی می‌رسند. در این زمان است که اسکندر مقدونی به ایران حمله می‌کند. او برای اینکه بر تخت پادشاهی بنشیند، دارا را (که درواقع همان داریوش سوم است) به قتل می‌رساند. دوره‌ی پادشاهی اشکانیان نیز پس از دوره اسکندر بسیار خلاصه بیان می‌شود و در نهایت ساسانیان حکومت را به دست می‌گیرند. دوره تاریخی شاهنامه با حمله‌ی اعراب و شکست ایرانیان به پایان می‌رسد.
پادکست‌ها و کتاب‌های صوتی از دل شاهنامه
از ویژگی‌ها و بخش‌های مهم شاهنامه که گذر کنیم، وقت آن است برویم سراغ چیزهایی که خواندن یا شنیدن این اثر را برای ما جذاب می‌کنند. اگر اهل شنیدن پادکست هستید و بیشتر ساعات در راه بودن و یا آشپزی و رانندگی را با گوش دادن به پادکست‌ها سپری می‌کنید، پیشنهاد می‌کنم که پادکست شاهنامه‌خوانی را در لیست کست باکس خود بگذارید و از نخستین اپیزود آن شروع کنید به شنیدن.
در این پادکست امیرخادم با صدایی گیرا و با تفسیرهای به جا شاهنامه فردوسی را برای شما می‌خواند. اشتباه نکنید، این پادکست روخوانی صرف از ابیات شاهنامه نیست. با گوش دادن به این پادکست دیگر مشکل خوانشِ سختِ برخی از کلمات را ندارید و هرکجا که احساس می‌کنید روایت داستان را گم کرده‌اید امیر خادم به شما کمک می‌کند تا نخ داستان دستتان بیاید و با اشتیاق بیشتری به شنیدن ادامه دهید.
این پادکست برای آن‌هایی‌ست که سال‌ها خواندن شاهنامه را به تعویق انداخته‌اند. من خودم یکی از همان شاهنامه دوستانی بودم که سال‌ها از خواندن طفره می‌رفتم و در نهایت همین پادکست بود که من را مشتاقِ شنیدن و دانستن داستان‌های شاهنامه کرد.
اگر هم نخواستید از ابتدا تاانتهای شاهنامه را بشنوید و بخوانید، دو پیشنهاد جذاب دیگر برایتان دارم.
رستم و سهراب
نشر نو داستان معروف «رستم و سهراب» را با گزینش و توضیح ابوالحسن تهامی روانه‌ی بازار نشر کرده است. نسخه الکترونیکی این کتاب هم به صورت مکتوب و هم به شکل صوتی در اپلیکیشن طاقچه قرار داده شده است. پیشنهاد من این است که بروید به سراغ نسخه صوتی این اثر. در کتاب صوتیِ «رستم و سهراب» داستان مشهور فردوسی به شکل نمایشنامه‌ای شنیداری درآمده است و با افزوده شدن جلوه‌های صوتی، داستان رنگ و لعابی تازه به خود گرفته است. در این کتاب صوتی چنگیز جلیلوند، مریم شیرزاد، حامد بهداد و پرویز بهرام به اجرای نقش‌های قصه پرداخته‌اند و با نقلی شنیدنی فضاهای مختلف بزم و رزم و حال و هوای پهلوانی این داستان را بازسازی کرده‌اند.
بیژن و منیژه
بیژن و منیژه
نویسنده: ابوالقاسم فردوسی
نشر نو
پیشنهاد دیگرم یکی دیگر از داستان‌های معروف شاهنامه فردوسی‌ست. داستان «بیژن و منیژه». داستانی پر سوز و گداز. روایت عشقِ بیژن پسر گیو و منیژه دختر افراسیاب. نسخه صوتی این اثر نیز به روایت ابوالحسن تهامی در اپلیکیشن طاقچه قرار داده شده است و قول می‌دهم که از شنیدن آن پشیمان نخواهید شد.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
نقاشی قهوه‌خانه‌ای و ردِپای شاهنامه
یکی از شیوه‌های نقاشی ایرانی، نقاشی قهوه‌خانه‌ایست. این نقاشی که به شیوه‌ی روایی و با رنگ روغن برروی پارچه کشیده می‌شود درون‌مایه‌هایی مذهبی و بزمی و رزمی دارد. ریشه‌ی این هنر در سنت قصه‌خوانی و تعزیه‌خوانی و مرثیه‌سرایی در ایران است. اگر بخواهیم عقب‌تر برویم و پیشینه‌ی آن را پی بگیریم به قهوه‌خانه‌ها و چایخانه‌ها و قصه‌های دهان به دهان و نقل‌هایی که نُقل مجلس بودند می‌رسیم.
هنرمندانی نامی در این حوزه فعالیت کرده‌اند و یکی از آن‌ها استاد منصور وفایی است. او عضو امنای بنیاد فردوسی است و همکاری با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای تصویرگری داستان رستم و سهراب در قالب ۱۲ تابلو و نیز تصویرگری روی پنج جلد از تصحیح شاهنامه فردوسی(نسخه‌ی فلورانس) را در کارنامه خود دارد.
ردپای مضمون‌های حماسی شاهنامه فردوسی را به وضوح می‌توان در نقاشی قهوه‌خانه‌ای پیدا کرد. به ویژه در صحنه‌هایی که رستم و سهراب با یکدیگر نبرد می‌کنند و یا آنجا که رستم و اشکبوس به جنگ با یکدیگر می‌روند.
این نقاشی‌ها یکی از جذابیت‌های تاریخ هنر ایران است که متاسفانه این روزها رو به فراموشی‌ست.
نگارگری و نسخه‌های شاهنامه
اگر اهل هنر نگارگری و پی گرفتن نسخه‌های آثار معروف در این هنر باشید، حتما نام شاهنامه‌های متعددی را شنیده‌اید. از شاهنامه ابومنصوری تا شاهنامه دموت. از مکتب تبریز دوم و شاهنامه طهماسبی تا شاهنامه بایسنقری.
درباره شاهنامه ابومنصوری اگر بخواهم بگویم، درواقع شاهنامه‌ای بوده است که به دستور ابومنصور طوسی، حاکم توس و به دست ابومنصور معمری وزیر او کشیده شده است. این شاهنامه که به نثر نوشته شده بود به تاریخ ایران پیش از اسلام می‌پرداخت. جالب است بدانید این شاهنامه که در دسته‌بندی مکتب بغداد قرار می‌گیرد، منبع فردوسی برای سرایش شاهنامه بوده است. متاسفانه اصل این کتاب از بین رفته و تنها چیزی که از آن باقی مانده است چند صفحه‌ای از مقدمه آن است که سال‌ها در ابتدای نسخه‌های خطی شاهنامه فردوسی کتابت می‌شده است. این مقدمه از قدیمی‌ترین نثرهای فارسی‌ست که امروزه برای ما فارسی‌زبانان به جا مانده است.
شاهنامه دموت یکی دیگر از نسخه‌های مصور شاهنامه فردوسی است. درواقع یکی از کهن‌ترین نسخ نگارگری شده. این نسخه مربوط به دوره ایلخانی و مکتب تبریز اول است. در نگاره‌های این اثر می‌توان تأثیرات خاور دور را در چهره‌ها، جنگ‌افزارها و جامگان مغولی و چینی شخصیت‌ها پیدا کرد.
شاهنامه شاه‌طهماسب (یا شاهنامه طهماسبی) یکی دیگر از نسخه‌های نگارگری شده‌ی شاهنامه است. این اثر مربوط به دوره‌ی صفوی‌ست و شامل ۲۵۸ برگه نگارگری از افسانه‌ها، اساطیر و داستان‌های شاهنامه است.
شاهنامه بایسُنقُری، نسخه‌ای کهن از شاهنامه فردوسی در سده‌ی نهم است. این اثر از دید کتاب‌آرایی ارزش فراوانی دارد. سبک نگارگری آن مربوط به مکتب هرات است و خوشبختانه در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.
نسخه پی دی اف شده و باکیفیت شاهنامه بایسنقری را می‌توانید در این لینک مشاهده کنید.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
تماشای نسخه‌های خطی شاهنامه در گنجینه‌ی گنجور
اگر مثل من اهل تماشا هستید و دیدن نسخه‌های خطی کتاب‌ها شما را به وجد می‌آورد و تماشای تصویرسازی با رنگ‌های زنده، مفتون و شیدایتان می‌کند، پیشنهاد شگفت‌انگیزی برایتان دارم.
راستش را بخواهید در جست و جوی تصاویر نگارگری شده‌ی شاهنامه فردوسی بودم که به گنج ارزشمندی رسیدم و فکر کردم بد نباشد که آن را با شما شریک شوم. سایت گنجور که احتمالا همه‌تان با آن آشنا باشید، بخشی دارد به نام گنجینه گنجور. در این بخش تصاویر اسکن شده‌ی نسخ خطی آثار فاخر قرار داده شده است و شما با بزرگ نمایی هرکدام از تصاویر می‌توانید وارد جهانی از مرکب و رنگ و خط شوید. کافی‌ست در بخش جست‌وجو شاهنامه فردوسی را سرچ کنید تا در نتیجه‌ی آن نسخ خطی در پیش چشمانتان قرار گیرد. سر زدن به این گنجینه‌ی جادویی را به شما توصیه می‌کنم و امیدوارم هروقت که بی‌حوصله بودید، تماشای این صفحات جذاب حالتان را خوب کند. چندتایی از این تصاویر را در ادامه برایتان آورده‌ام تا بیشتر مشتاق شوید.
شاهرخ مسکوب و شاهنامه پژوهی
شاهرخ مسکوب که نویسنده، مترجم، پژوهشگر و شاهنامه‌پژوه ایرانی بود، آثاری شاخص با محوریت شاهنامه فردوسی دارد. او بخش زیادی از عمر خود را صرف پژوهش شاهنامه کرد و حاصل این پژوهش‌ها در چند کتاب به چاپ رسیده است. در ادامه این کتاب‌ها را به شما معرفی خواهم کرد.
مقدمه‌ای بر رستم واسفندیار
مسکوب در این کتاب درک خود از داستان تراژیک «رستم و اسفندیار» را بازگو کرده است. او از تحلیل‌های ملال‌آور حذر کرده و تلاش کرده است تا پاسخی به چرایی جنگ میان رستم و اسفندیار بدهد. او یکطرفه به قاضی نمی‌رود و انگیزه‌های هر دو پهلوان را از نظر می‌گذراند. این کتاب توسط انتشارات علمی و فرهنگی روانه بازار نشر شده است. خواندن آن خالی از لطف نیست و حس و حالی دارد که برای همیشه در خاطراتان خواهد ماند.
سوگ سیاوش
کتاب سه فصل دارد. غروب، شب و طلوع. این اثر درواقع خوانشی امروزی‌ست از مرگ سیاوش در شاهنامه و تحلیل شخصیت محبوب و اسطوره‌ای او. مسکوب در خلال این تحلیل‌ها از روایت‌هایی دینی-تاریخی سخن به میان می‌آورد و نکاتی از شاهنامه را گوشزد می‌کند که خردمندانه است. این کتاب را انتشارات خوارزمی به چاپ رسانده است.
شاهنامه در دو بازخوانی
شاهرخ مسکوب در سال‌های ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۳ در ایران و از سال ۱۳۵۸ به بعد در فرانسه، وقت خواندن شاهنامه در حاشیه‌ی آن یادداشت‌های برای خود می‌نوشت. این یادداشت‌ها شامل نظر و حس آنی او در مواجه با اثر بود.
شاهنامه در دو بازخوانی درواقع دربردارنده یادداشت‌های مسکوب است که در وقت خواندن شاهنامه در حاشیه آن می‌نوشت. و بخش دیگری از این کتاب یادداشت‌هایی است که او از سال‌های ۱۳۵۸ به بعد در بازخوانی شاهنامه در پاریس و پس از تجربۀ موفق انتشار مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار و سوگ سیاوش، در حاشیۀ شاهنامۀ مسکو نوشته بود.
«کتاب شاهنامه در دو بازخوانی: یادداشت‌های شاهرخ مسکوب بر شاهنامۀ فردوسی» توسط مهری بهفر ویراسته و نشر نو آن را به چاپ رسانده است.
ارمغان مور
این کتاب یکی دیگر از جستارهای شاهرخ مسکوب است و درباره‌ی چند مفهوم بنیادی شاهنامه است. می‌توان این کتاب را به اثری شاعرانه نزدیک دانست.ارمغان مور توسط نشر نی به چاپ رسیده است.
در نهایت امیدوارم که خواندن این یادداشت چراغ‌های تازه‌ای در ذهنتان روشن کرده باشد و اگر تا این لحظه به سراغ اثر ارزشمند فردوسی نرفته‌اید، از یکی از راه‌های گفته شده در پیِ انس الفت با این شاعر نامدار پارسی باشید.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
50,021 بازدید
زهرا منصف
اشتراک
ورود
12 دیدگاه ها
قدیمی ترین
