گزیده اشعار ایرج میرزا ایرج میرزا
گوینده: شاهین علایی‌نژاد
نگاهی به زندگینامه، آثار و اشعار ایرج میرزا
42,418 بازدید
ایرج میرزا در سال ۱۲۵۲ یا ۱۲۵۳ شمسی در تبریز دیده به جهان گشود. شاعر اشراف‌زاده‌ی قجری که مشروطه‌خواه شد. از نوادگان فتحعلی‌شاه که دوره‌ای مداح و درباری بود و دوره‌ای برای آزادی وطن سرود. در این یادداشت از اشعار و آثار ایرج میرزا گفتیم و به زندگینامه او نگاهی انداختیم.
پیشنهاد می‌کنیم یادداشت «معرفی و دانلود گلستان سعدی» را بخوانید.
اولین خط از زندگینامه ایرج میرزا
ایرج در خانواده‌ای علاقمند به علم و ادب پرورش یافت. پدرش غلام‌حسین‌میرزا شاعر دربار مظفرالدین شاه و ملقب به صدرالشعرا بود که کوشید محیطی مساعد علم‌اندوزی برایش فراهم آورد. ایرج میرزا علاوه بر فارسی، زبان‌های عربی، ترکی، فرانسه و روسی را نیز می‌دانست. میرزا نصر‌الله بهار شروانی و میرزا محمدتقی عارف اصفهانی ادبیاتش آموختند. زبان فرانسه را ابتدا در مدرسه‌ی دارالفنون تبریز و سپس نزد موسیو لامبر فرا گرفت. مقدمات عربی را نیز در مدرسه‌ی دارالفنون و فلسفه، منطق، معانی و بیان را در حوزه‌ی درس آشتیانی‌های مقیم تبریز خواند. او در خطاطی نیز مهارت داشت.
فراز و فرود زندگی ایرج میرزا
ایرج میرزا خیلی زود و در سن شانزده‌سالگی ازدواج کرد و خیلی زود، کمتر از سه‌سال پس از ازدواج، همسرش را از دست داد. دقیقا همان سالی که پدرش درگذشت. حالا او باید از عهده‌ی این داغ‌های جگرسوز و اداره‌ی امور خانواده با هم برمی‌آمد. او پس از مرگ پدرش و در زمان ولایت‌عهدی مظفرالدین‌شاه به خدمت دربار درآمد. سرودن قصاید سلام و خوش‌آمدگویی و توصیف مراسم جشن و سرور در شعر از جمله کارهایی بود که ایرج‌میرزا در این دوره از حیاتش به عهده گرفت. ظاهرا مدیحه‌سرایی و پیشه‌ی درباری آن‌چنان با طبع او سازگار نبود؛ این شد که به مشاغل دیگری رو‌ی آورد. ایرج میرزا دوره‌ای منشی امین‌الدوله پیشکار آذربایجان شد و هنگامی که امین‌الدوله در ردای صدراعظمی، به تهران رفت با او همراه شد. معاونت مدرسه‌ی مظفری و نیابت رئیس معارف و دارالفنون تبریز، کار در دارالانشاء تبریز در زمان پیشکاری حسین علیخان نظام‌السلطنه و ریاست اتاق تجارت در همان دوره، اشتغال در اداره کل گمرکات کرمانشاهان، ریاست صندوق مالیه و گمرک کردستان، از جمله مشاغلی هستند که ایرج آزمود.
ایرج میرزا و سیاست
پس از اختلافی که ایرج میرزا با بلژیکی‌ها در گمرک پیدا کرد به تهران بازگشت. در همان روزهایی که التهاب‌های منجر به انقلاب مشروطه آغاز شده‌بود. اعتراضات و تحصن‌ها شکل گرفت و گروه‌های مختلفی از مردم به آن پیوستند. او نیز به جنبش پیوست و مشروطه‌خواه شد. او که تا آن زمان خود را در قامت شاعری درباری و مدیحه‌سرا نشان داده‌بود، دوره‌ی جدیدی از حیات شاعرانه‌ی خویش را آغاز کرد.
ایرج‌میرزا در بسیاری از رخدادهای سیاسی سکوت نکرد و با شعر خود به میدان رفت. یکی از مهم‌ترین آن‌ها اعتراض به دست‌اندازی انگلیس و روس، تقسیم کردن ایران بین دو قدرت استعماری و غفلت و بی‌کفایتی مقامات مملکتی در این زمینه بود.
گویند که انگلیس با روس / عهدی کردست تازه امسال
کاندر پلتیک هم در ایران / زین پس نکنند هیچ اهمال
افسوس که کافیان این ملک / بنشسته و فارغند از این حال
کز صلح میان گربه و موش / بر باد رود دکان بقال
رد بسیاری از وقایع سیاسی را می‌توان در اشعار ایرج میرزا پیدا کرد. مجموعه‌ای که از آزادی‌خواهی و البته گرایشات سیاسی‌اش برآمد.
مجموعه‌ی اشعار ایرج میرزا
از ایرج میرزا حدود ۱۴۰۰۰ بیت به‌جامانده‌است. اشعاری که در قالب‌های متنوعی همچون مثنوی، قصیده، قطعه و رباعی سروده شده‌است. او ابتدا به شیوه‌ی پیشینیان شعر می‌گفت. از جمله همان قصایدی که در محافل قجری ساخته‌شد. اشعاری که رنگ و بوی سبک خراسانی داشت. دوره‌ی بعدی شعر ایرج میرزا را دوره‌ی ابتکار و نوآوری او دانسته‌اند؛ تا بدان حد که برخی او را نخستین علمدار تجدد شعر فارسی خوانده‌اند. زبان صریحش در انتقاد از مفاسد و ناهنجاری‌های سیاسی و اجتماعی که گاهی به پرده‌دری نیز کشیده‌شد، از ویژگی‌های مهم شعر او در این دوره است.
عشق به میهن و مادر، دانش‌اندوزی و تربیت کودکان و نوجوانان و مضامینی از این دست، دست‌مایه‌ی آفریده‌های ادبی ایرج شد. آشنایی او با تمدن غرب که از سفرهای او به اروپا ناشی شد و نیز تحولات بزرگ اجتماعی و فرهنگی ایران در عصر انقلاب مشروطه آن‌گونه که پیش‌ازاین ذکرش رفت، شالوده‌ی فکر و شعر ایرج میرزا را در دوره‌ی دوم شعرش برساخت. نخستین بار فرزندش خسرو ایرج اشعار او را گرد آورد و منتشر نمود. سروده‌هایی روان و بی‌تکلف و زیبا که بعضا به طنزی دل‌پذیر آراسته شده‌است.
اشعار ایرج میرزا به یاد مادر
مادر دست‌مایه‌ی کهنگی‌ناپذیر شعر در پهنای جهان و درازنای تاریخ است. بسیاران گفته‌اند و بسیاران خواهند گفت. سرچشمه‌ی فیاضی که تکراری نمی‌شود. ایرج که در میان خاطرات پر از رنج و دردش، خاطره‌ای خوش از مادری مهربان داشته، اشعاری به‌یاد ماندنی در این مضمون از خود به‌جای گذاشته است. اشعار زیبایی که از محافل تا مدارس نقل زبان بزرگ و کوچک شده‌است. این قطعه‌ی بی‌نظیر از اشعار ایرج میرزا را همگان خوانده یا شنیده‌اند:
گویند مرا چو زاد مادر / پستان به دهن گرفتن آموخت
شب‌ها بر گاهواره‌ی من / بیدار نشست و خفتن آموخت
دستم بگرفت و پابه‌پا برد / تا شیوه‌ی راه رفتن آموخت
یک حرف و دو حرف بر زبانم / الفاظ نهاد و گفتن آموخت
پس هستی من ز هستی اوست / تا هستم و هست دارمش دوست
قلب مادر سروده‌ی بی‌نظیر دیگری از اشعار ایرج میرزا درباره‌ی مادر است. ترجمه‌ی آزادی از یک متن آلمانی که بسیار محبوب شد، تا آن‌جا که به آواز نیز درآمد و در زمره‌ی آثار بزرگ ادبی و هنری به‌شمار آمد. شعری که این‌گونه آغاز می‌شود:
داد معشوقه به عاشق پیغام / که کند مادر تو با من جنگ
هر کجا بیندم از دور کند / چهره پر چین و جبین پرآژنگ
شعری پرسوز که با مهارت تمام سروده شده و از مهر مادر به فرزندی سنگدل می‌گوید. مهری بی‌دریغ از قلب خونین مادرکه قلب سنگ را نیز آب می‌کند. ایرج میرزا قطعات دیگری نیز به یاد و نام مادر سروده‌است.
بخشی از کتاب صوتی گزیده اشعار ایرج میرزا را بشنوید.
ایرج میرزا علیه عارف قزوینی
عارف‌نامه یکی از مهم‌ترین و جنجال‌برانگیزترین آثار ایرج میرزا است. مثنوی بلندی در ۵۱۵ بیت که در هجو عارف قزوینی سروده شد. عارف قزوینی تصنیف‌ساز بزرگ و مشروطه‌خواهی که سابقه‌ی دوستی با ایرج‌میرزا داشته‌است. این مثنوی در پی پیشامدی بین این دو شاعر و رنجش ایرج میرزا از عارف سروده‌شد. عارف‌نامه با واکنش تند هواخواهان عارف قزوینی همراه شد. گر چه برخی از این اثر استقبال کردند. ایرج‌میرزا در این اثر علاوه‌بر هجو عارف، به انتقاد از وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران در آن دوره پرداخته‌است. ماجرای خلق این مثنوی پرحرف و جنجال را می‌توانید در اپیزود یازدهم پادکست طنزپردازی از زبان شیرین محمد پوررشیدی راوی پادکست بشنوید.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
مثنوی زهره و منوچهر
زهره و منوچهر یکی از به‌یادماندنی‌ترین مثنوی‌های به یادگارمانده از ایرج میرزاست. این اثر برداشت منظوم آزادی از داستان عاشقانه‌‌ای اثر ویلیام شکسپیر است. شکسپیر خود این منظومه را از افسانه‌ی ونوس و آدونیس که ریشه در اساطیر یونان دارد، وام گرفت. ایرج‌میرزا این داستان را تغییر و با رنگ‌وبوی ایرانی ارائه داد. داستان با شرح زیبایی منوچهر آغاز می‌شود. زهره که خود الهه‌ی عشق و زیبایی است به او دل می‌بندد و در لباسی زمینی با منوچهر به صحبت می‌نشیند. این مثنوی با مرگ ایرج‌میرزا ناتمام ماند.
ایرج میرزا و ادبیات کودکان
برخی ایرج را تنها در اشعار هجو و بی‌پرده‌اش خلاصه می‌کنند. تا آن‌جا که بعضا گفته‌اند صلاح نیست کودکان با شعر ایرج میرزا آشنا شوند. اما اشعار هجو ایرج تنها بخشی از آثار او را تشکیل داده‌است. در اواخر قرن سیزدهم و با آغاز جنبش مشروطه، تعلیم و تربیت کودکان به طور ویژه مورد توجه اهالی فرهنگ و ادب قرار گرفت. محمدتقی بهار، ایرج میرزا و میرزاده عشقی از جمله شعرایی هستند که در این دوره برای کودکان سرودند. ایرج را در زمره‌ی «نخستین کوشندگان ادبیات کودکان در ایران نوین» دانسته‌اند. اشعار او برای کودکان در برهه‌های مختلفی در کتاب‌های درسی جای گرفت. اشعاری با مضامینی همچون وطن‌دوستی و توجه به علم‌آموزی که در زمان خود برای ادبیات کودکان و نوجوانان گامی بزرگ رو به جلو بود.
اشعار ایرج میرزا با رنگ‌وبوی سعدی
سهل ممتنع احتمالا اولین صفتی است که پس از خواندن اشعار ایرج میرزا می‌توان به آن‌ها نسبت داد. زبانی ساده و روان و در عین حال قدرتمند که سعدی شیراز بدان معروف است. از این‌رو می‌توان بر این عقیده صحه گذاشت که ایرج‌میرزا به شیوه‌ی سعدی علاقمند و از او عمیقا تاثیر پذیرفته بوده‌است. چه اینکه بزرگانی همچون ملک‌الشعرای بهار نیز این تاثیرپذیری و شباهت را تایید کرده‌اند. بهار در یکی از اشعارش از ایرج میرزا به عنوان سعدی نو یاد می‌کند:
سعدی‌ای نو بود و چون سعدی به دهر / شعر نو آورد ایرج میرزا
پیش‌از این‌ها البته خود ایرج در شعری بر این شباهت و تاثیرپذیری آگاهانه تاکید کرده و از این انتساب به خود بالیده‌است.
سعدی عصرم این دفتر و این دیوانم / باورت نیست به دیوانم بین و دفتر
ایرج میرزا علاوه‌بر سعدی از شعرای بزرگ دیگری همچون فردوسی، رودکی، فرخی سیستانی و خاقانی نیز تاثیر پذیرفته است.
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
پایان دفتر زندگی ایرج میرزا
ایرج میرزا در دوران حیات خویش با انتقاد‌های بسیاری مواجه شد. از تبار قجری و محافظه‌کاری او در سیاست، تا زبان تند و صریحش در به‌کار بردن الفاظ رکیک در شعر، مورد عتاب و خرده‌گیری قرار گرفت. او در طول زندگانی خویشان زیادی را از دست داد. سیاهه‌ی دردی که شاید بزرگ‌ترینش مرگ و خودکشی فرزند ارشد اوست. زخم‌های عمیقی که در جانش ماند و عاقبت کارگر شد. سرانجام داستان ایرج قلبی است که تنها ۵۲ سال تاب تپیدن داشت و لبخند تلخی که بر لبانش خشکید. او سال‌هاست که در گورستان ظهیر‌الدوله آرمیده است. از اسفند ماه سال ۱۳۰۴ خفته در مزاری که بر سنگش این‌گونه خود سروده‌است:
ای نکویان که در این دنیایید / یا از این بعد به دنیا آیید
این که خفته است در این خاک منم / ایرجم، ایرج شیرین سخنم
مدفن عشق جهان است این‌جا / یک جهان عشق نهان است این‌جا
اگر این مطلب را دوست داشتید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب زیر را هم مطالعه کنید
42,418 بازدید
محمدرضا نیکخواه
اشتراک
ورود
4 دیدگاه ها
قدیمی ترین
