نویسنده: ابوالمعالی نصرالله منشی
انتشارات: نشر مرکز
تحلیل و نقد کلیله و دمنه
31 بازدید
بخشی از سرگذشت آدم‌های کتاب‌خوان با کتاب‌های گوناگونی گره خورده است؛ به‌طوری که وقتی خاطرات خود را مرور می‌کنند ردپای کلمات و جملات کتاب‌ها در زندگی‌شان رخ می‌نماید؛ بخصوص کتاب‌های داستانی و همذات‌پنداری با شخصیت‌های آنها. اما هرکدام از این کتاب‌ها نیز سرگذشت خودشان را دارند، مخصوصاً آنها که در طی قرون به دست ما رسیده‌اند. یادداشت پیشِ رو از بلاگ طاقچه، درباره‌ی کتاب کلیله و دمنه است که پیشنهاد می‌کنیم تا پایان آن را مطالعه کنید و ببینید چه مسیر پرفرازونشیبی را طی کرده تا اکنون به این صورت کنونی‌اش در اختیار ما قرار گرفته است.
معرفی کتاب کلیله و دمنه
تا جهان بود از سر آدم فراز/ کس نبود از راه دانش بی‌نیاز مردمان بِخرَد اندر هر زمان/ راهِ دانش را معرفی کتاب کلیله و دمنههر گونه زبان گرد کردند و گرامی داشتند /تا به سنگ اندر همی بنگاشتند دانش اندر دل چراغ روشنست /وز همه بد بر تنِ تو جوشنست
این‌ها ابیاتی از نسخه‌ی منظوم کلیله و دمنه‌ی رودکی است. نکته‌ی قابل توجه در این ابیات این است که مفهوم اصلی کتاب کلیله و دمنه در این چهار بیت گنجانده شده است. این‌که آدم‌های خردمند همیشه و هر کجای این عالم خاکی که بوده‌اند، در مسیر علم و دانش گام برداشته‌اند و هیچ‌گاه خود را از آن بی‌نیاز نمی‌دانسته‌اند؛ چرا که دانش همچون چراغی مسیر زندگی آدمی را روشن می‌سازد. از این رو هیچ کس از علم و دانش بی‌نیاز نیست. وقتی کتاب کلیله و دمنه را به پایان می‌رسانیم می‌بینیم که نتیجه‌ای که از همه‌ی داستانها گرفته می‌شود، به‌نوعی این نکته را تأیید می‌کند.
اصل کتاب کلیله و دمنه هندی بوده است و با عنوان پَنچَه تنتره شناخته می‌شده که به‌معنی پنج باب یا پنج کتاب بوده است (آن پنج باب این‌ها بوده است: باب شیر و گاو، باب دوستی کبوتر و زاغ و موش و باخه و آهو، باب بوف و زاغ، باب بوزینه و باخه، باب باب زاهد و راسو). در دوره‌ی انوشیروان ساسانی وقتی از وجود چنین کتاب حکمت‌آمیزی مطلع می‌شوند بزرجمهر، وزیر مشهور انوشیروان، از کسی به اسم برزویه‌ی طبیب مَروزی درخواست می‌کند تا به هند سفر کند و نسخه‌ای از این کتاب را به فارسی تهیه کند. برزویه علاوه بر ترجمه‌ی این پنج باب حکایات دیگری از مآخذ هندی ترجمه می‌کند و به آن می‌افزاید. در قرن ابتدایی اسلام ابن المقفع این نسخه را به عربی برمی‌گرداند و عنوان کلیله و دمنه را بر آن می‌گذارد. در قرن‌های سه و چهار، رودکی همین نسخه‌ی ابن المقفع را به نظم فارسی درمی‌آورد که متأسفانه ابیات کمی به دست ما رسیده است. سرانجام در قرن ششم، یکی از منشیان دیوانی دربار بهرامشاه غزنوی به نام ابوالمعالی نصرالله منشی نسخه‌ی عربی ابن المقفع را به نثر فارسی برمی‌گرداند. ویژگی منحصربه‌فرد ترجمه‌ی فارسی نصرالله منشی این است که وی ترجمه و نگارشی آزاد از کلیله و دمنه انجام می‌دهد و به این ترتیب هنر و قدرت خود را در نوشتن نشان می‌دهد.
اولین باب کلیله و دمنه باب شیر و گاو است. در این باب طولانی که در مذمت سخن‌چینی و به‌اصطلاح دوبه‌هم‌زنی میان دو دوست صمیمی است، برهمن حکایت شیری را بیان می‌کند که سلطان جنگل است و از روی یک اتفاق با گاوی آشنا، سپس دوست می‌شود و آن‌قدر او را به خود نزدیک می‌کند که حسادت شغالی به اسم دمنه را برمی‌انگیزاند. سرانجام دمنه دعوایی میان شیر و گاو راه می‌اندازد و شیر گاو را می‌کشد. اما خیلی زود بی‌گناهی گاو ثابت می‌شود و دمنه به‌عنوان متهم زندانی می‌شود. یک شب کلیله، شغال دیگری که دوست دمنه بود به زندان می‌رود و از گفت‌وگوی میان آن دو مشخص می‌شود که دمنه مقصر اصلی ماجرا بوده است. ابن المقفع اسم این دو شغال را بر کتاب می‌گذارد و این‌چنین این عنوان ماندگار می‌شود.
در قرن دهم هجری ملاحسین کاشفی نسخه‌ی نصرالله منشی را بازنویسی می‌کند و اسم آن را انوار سهیلی می‌گذارد. اما پیش از وی کتاب‌های منظوم و منثور بسیاری به تأثیر از سبک و نثر نصرالله منشی نوشته و سروده می‌شوند. مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین بلخی از مشهورترین منظومه‌هایی است که سبک حکایت در حکایت کلیله و دمنه را در مثنوی خود به کار گرفته است؛ ضمن آنکه از بعضی از داستان‌های آن نیز برای بیان مقاصد عرفانی خود استفاده کرده است. داستان شیر و نخچیران در دفتر اول مثنوی نمونه‌ای از آن است.
کلیله و دمنه به سبک نثر قرن ششم دارای آرایه‌های سجع و جناس و تشبیه و استعاره است و لابه‌لای متن برای فهم بهتر موضوع از اشعار و آیات و احادیث بهره برده است. ساختار حکایت در حکایت که از ویژگی‌های داستان‌های هندی است، در کلیله و دمنه هم مشهود است.
کلیله و دمنه در چه قرنی نوشته شده است؟
کلیله و دمنه‌ای که امروزه در دسترس ماست و پیش‌تر هم درباره‌اش گفتیم، بنا به تحقیق مجتبی مینوی، بهترین مصحح این کتاب، در حدود سال‌های ۵۳۸ تا ۵۴۰ هجری قمری از سوی نصرالله منشی انشا شده است. یعنی در قرن ششم، وقتی که نصرالله منشی در دربار بهرامشاه غزنوی شغل دیوانی داشت.
بستن تبلیغخلاصهی کتاب کلیله و دمنه
کتاب کلیله و دمنه مجموعه‌ای از داستان‌های حیوانات است که از زبان حیوانات روایت می‌شود و درواقع حیوانات شخصیت‌های آن هستند. به این نوع از داستانها در ادبیات فابل می‌گویند؛ و کتاب کلیله و دمنه یکی از قدیمی‌ترین فابل‌ها در ادبیات جهان است که بعدها ساختار آن بسیار مورد توجه و استقبال داستان‌نویسان و داستان‌سرایان قرار گرفت. این نکته را هم باید اضافه کرد که این داستانها صرفاً جنبه‌ی سرگرمی نداشته و برای آموزه‌های اخلاقی و تربیتی نوشته شده است؛ چنانکه ابتدای هر باب، آن پادشاه از برهمن بیان حکایتی در باب موضوعات اخلاقی را می‌خواهد و او هم شروع به روایت می‌کند.
کلیله و دمنه اثر کیست؟
همان‌طور که پیش‌تر هم توضیح دادیم، نویسنده‌ی اصلی این حکایت‌ها و قصه‌ها که اصلشان هندی است، مشخص نیست. فقط می‌دانیم که ایرانیان در زمان خسرو انوشیروان ساسانی از وجود کتابی باخبر می‌شوند که پادشاهان هندی در کشور خود در اصول سیاست و مملکت‌داری از آن بهره می‌برند و به این ترتیب، برزویه‌ی طبیب را برای کتابت به آن سرزمین می‌فرستند. برزویه اصل کتاب را به پهلوی پارسی برمی‌گرداند؛ بعدتر ابن المقفع همین نسخه را به عربی ترجمه می‌کند و در قرن ششم ابوالمعالی نصرالله منشی ترجمه‌ای آزاد از روی نسخه‌ی عربی ابن المقفع به دست می‌دهد. بنابراین ما فقط به اسامی مترجمان این اثر تاریخی و ارزشمند دسترسی داریم و دقیقاً نمی‌دانیم که چه کسی اول بار این کتاب را تألیف کرده است.
زیباترین حکایت کلیله و دمنه
هرکدام از باب‌های کلیله و دمنه خواندنی و جذاب است و شاید هر مخاطبی سلیقه‌اش با دیگری فرق داشته باشد، چرا که هرکس از دیدگاه و جهان خود با یک متن روبه‌رو می‌شود. تنوع حکایات کلیله و دمنه آن‌قدر زیاد است که برای موقعیت‌های گوناگون از آنها مثال آورد. یکی از داستان‌های خواندنی کلیله و دمنه باب تیرانداز و ماده شیر است که بسیار هم کوتاه است ولی به‌خوبی تبیین می‌کند که آدمی هم اگر بخواهد می‌تواند از شرارت و کارهای ناشایست خود دست بکشد، چنانکه آن ماده‌شیر توانست.
نسخه‌های بازنویسی‌شده کلیله و دمنه برای کودکان و نوجوانان
چندین نسل از بچه‌های ایرانی با کتاب‌های مجموعه‌ی قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب که نوشته‌ی مهدی آذریزدی است هم سرگرم شده‌اند و هم درس‌های زندگی آموخته‌اند. هرکدام از قصه‌های این مجموعه به یکی از کتاب‌های ادبی ادبیات کهن ما تعلق دارد؛ یکی از این کتاب‌ها بازنویسی چندین داستان از کلیله و دمنه است. نثر ساده و روان آذریزدی باعث خواندنی‌تر شدن داستانها شده است. مؤسسه‌ی انتشاراتی امیرکبیر ناشر این مجموعه تا سال ۱۴۰۳ نودوهفت سری آن را چاپ کرده است.
از دیگر بازنویسی‌ها برای کودک و نوجوان کتاب کلیله و دمنه از مجموعه قصه‌های شیرین ایرانی (۱) از مژگان شیخی است که سوره‌ی مهر آن را منتشر کرده است.
در سال ۱۳۹۵ علیرضا توکلی بینا پویانمایی کلیله و دمنه را طراحی و کارگردانی کرد که یک‌ساعت و بیست‌وسه دقیقه طول ویدئو است و باب اول کتاب یعنی شیر و گاو را به تصویر کشیده است.
چاپ‌های گوناگون از کلیله و دمنه
از آنجایی که متن کلیله و دمنه مربوط به قرن ششم است و تأثیرپذیری از نشر منشیانه‌ی عربی، فهم معنی و مضمون آن را دشوار کرده است، برخی نویسندگان تلاش کرده‌اند با شرح و توضیحات دشواری‌های متن، خواندن آن را برای علاقه‌مندان آسان کنند. در ادامه به معرفی این نسخه‌های مختلف پرداخته‌ایم:
کتاب کلیله و دمنه‌ی ابوالفضل هادی‌منش: نسخه‌ی الکترونیکی کتاب کلیله و دمنه با شرح و توضیح ابوالفضل هادی‌منش که در سایت طاقچه موجود است، از جمله‌ی این منابع است. هادی‌منش براساس نسخه‌ی عبدالعظیم قریب شرحی بر این کتاب نوشته است.
کتاب کلیله و دمنه‌ی عبدالمحمد روح بخشان: در سال ۱۳۹۲ در نشر مرکز نسخه‌ای از کلیله و دمنه چاپ و منتشر شد که در مقدمه‌ی آن نوشته شده بود که این کتاب براساس نسخه‌ای نویافته در قرن سیزدهم گردآوری شده است. این کتاب به سعی و اهتمام عبدالمحمد روح‌بخشان گردآوری شده است.
کتاب داستان های پندآموز کلیله و دمنه از هستی فرخ: هستی فرخ نیز کلیله و دمنه را به نثر روان بازنویسی کرده است و نشر ملینا آن را منتشر کرده است. این نسخه ازجمله کتاب‌هایی است که فرخ تلاش کرده تا این متن قرن ششمی را برای خواننده‌ی دوران معاصر روان و ساده کند.
مجموعه کتاب کلیله و دمنه به روایت فارسی کنونی: محمدعلی یزدانی گزی هم یک مجموعه‌ی سه جلدی با عنوان کلیله و دمنه به روایت فارسی کنونی تدوین و بازنویسی کرده است، البته برای همه‌ی رده‌های سنی کاربرد دارد و همه‌کس می‌تواند این متن نسبتاً دشوار را بخواند و درک کند.
کتاب کلیله و دمنه‌ی نشر ارس: نشر ارس هم در سال ۱۴۰۱ نسخه‌ای از این کتاب ارزشمند را فقط به‌صورت متن اصلی کتاب و بدون هیچ شرح و توضیحی در تیراژ محدودی چاپ و منتشر کرده است.
کتاب کلیله و دمنه‌ی هادی اکبرزاده: هادی اکبرزاده هم در سال ۱۴۰۱ حواشی و تعلیقات اضافه‌ای بر کتاب کلیله و دمنه با تصحیح و توضیح مجتبی مینوی نوشت و نشر روزنه آن را منتشر کرد. این نسخه همچون نسخه‌ی مینوی بیشتر برای دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌ی ادبیات فارسی مفید است.
این بازنویسی‌ها یا شرح و توضیحات بر متن کلیله تا حدودی به خواننده کمک می‌کند با این کتاب آشنا بشود، اما اگر کسی بتواند متن اصلی، یعنی ترجمه‌ی ابوالمعالی نصرالله منشی را بخواند لذت بسیار زیادی از این اثر ارزشمند خواهد برد.
تصحیح‌های کلیله و دمنه
تا اکنون سه تصحیح از این کتاب انجام شده است؛ عبدالعظیم قریب در سال ۱۳۰۸ کلیله و دمنه را تصحیح و تحشیه‌ای بر آن می‌نویسد. مجتبی مینوی در سال ۱۳۴۳ نیز آن را تصحیح انتقادی کرد و توضیحات و تحشیه‌ای بر آن نوشت. ۱۳۸۵ منوچهر دانش‌پژوه بر متن کامل کلیله و دمنه براساس طبع عبدالعظیم قریب و نسخه‌ی تصحیح‌شده‌ی مجتبی مینوی مقدمه و حواشی و تعلیقاتی نوشت؛ که نشر هیرمند آن را منتشر کرد.
بهترین تصحیح کتاب کلیله و دمنه
بهترین تصحیحی که تا امروز از متن کلیله و دمنه‌ی بهرامشاهی شده است از مجتبی مینوی است. وی در مقدمه‌ی خود در آغاز کتاب توضیح می‌دهد که در سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۵ در محضر عبدالعظیم قریب گرکانی کلیله و دمنه می‌خوانده و از همان موقع تا سی چهل سال بعد یادداشت‌های مختلف مربوط به کلیله را برمی‌داشته و در نهایت این توفیق از برکاتِ مداومت در تعقیب و کوششِ مورچه‌وار وی دست می‌دهد تا بتواند تصحیح منقحی از این کتاب فراهم کند. مؤسسه‌ی انتشارات امیرکبیر تصحیح مینوی را چاپ و منتشر می‌کند. (مقدمه‌ی مصحح، ص یه)
نسخه‌ی صوتی کلیله و دمنه
ازجمله نسخه‌های صوتی کلیله و دمنه که در طاقچه هم موجود است و می‌توانید آن را تهیه کنید، مربوط به نوین کتاب است که ندا پوریان و منوچهر زنده‌دل آن را خوانده و ضبط کرده‌اند. برای دانلود و خرید کتاب صوتی کلیله و دمنه از نوین کتاب گویا کلیک کنید.
داوود لطف الله نیز نسخه‌ی صوتی این کتاب ارزشمند را در دو بخش تهیه و حمید گلی آن را ضبط کرده و انتشارات واوخوان این گزیده‌ی صوتی را منتشر کرده است. برای دانلود و خرید کتاب صوتی کلیله و دمنه با صدای حمید گلی کلیک کنید.
همچنین نسخه‌ی صوتی به گویندگی احسان چریکی که انتشارات نیستان هنر آن را منتشر کرده است.
بخشی از کتاب صوتی کلیله و دمنه را بشنوید.
کلیله و دمنه
نویسنده: ابوالمعالی نصرالله منشی
گوینده: احسان چریکی
انتشارات: انتشارات نیستان هنر
جمع‌بندی
درست است که ما آدم‌های عصر جدید که هرچه می‌گذرد زندگی‌مان بیش از پیش هوشمند و الکترونیک می‌شود و بیشتر به زندگی دیجیتال عادت می‌کنیم و وابسته می‌شویم، اما هرچه در این فضا غرق شویم و مدرن‌تر و به‌روزتر شویم، باز هم یک جاهایی روان آدمی دلش می‌خواهد به گذشته‌ی تاریخی خود رجوع کند و از آموزه‌های گذشتگانش بهره بگیرد؛ چراکه از دیدگاه روان‌شناسانی چون یونگ علت رفتارهای آدم‌های عصر مدرن را باید در دوره‌های باستان و اسطوره واکاوی کرد. کتاب کلیله و دمنه که در این یادداشت آن را مرور کردیم ازجمله‌ی این متون است که سرشار از آموزه‌های پندآمیز و کاربردی است.
طاقچه دریچه‌ای است به دنیای کتاب‌های الکترونیکی؛ جایی که با یک کلیک، به دنیایی از داستانها، دانش و تجربه‌های تازه قدم می‌گذارید. هر زمان و هرجا که بخواهید، می‌توانید کتاب دلخواهتان را در فروشگاه کتاب طاقچه پیدا کنید و بی‌درنگ مشغول خواندن شوید. لذت یک کتابخانه‌ی همیشه در دسترس را با خرید کتاب در طاقچه تجربه کنید!
31 بازدید
بستن تبلیغ
آرزو شهبازی
اشتراک
ورود
1 دیدگاه
جدیدترین
