هانا آرنت؛ معرفی کتاب‌هایی درباره‌ی او و ترتیب خواندن آثارش

 این کتاب، در هشت بخش، تفکرات و روش فلسفی هانا آرنت را بررسی کرده است. بخش اول آن با نام تولد تا مرگ، زندگی و سرگذشت آرنت را روایت می‌کند. سه بخش بعدی، کتاب‌های آرنت شامل وضع بشر، توتالیتاریسم و آیشمن را بررسی و افکار و اندیشه‌های مندرج در آن‌ها را توضیح داده است. دیگر آرا و اندیشه‌های آرنت، بخش‌های دیگر کتاب را تشکیل می‌دهند؛ از جمله چگونگی رویارویی او با اعصاری که ظلمانی خوانده شده‌اند. اهمیت تفکر و نیز نسبت آرنت و فکر در دنیای امروز، بخش‌های پایانی کتاب هستند. پاتریشیا آلتنبرند جانسون در این کتاب زبانی ساده را انتخاب کرده است و مخاطب با اصطلاحات فنی و دشوار کمتر سروکار دارد.

این کتابْ بیش از هر چیز، تحولات فکری هانا آرنت را نمایانده است. در بسیاری از کتاب‌ها، اندیشه‌ی آرنت بیشتر بر مبنای کتاب‌هایی چون وضع بشر و توتالیتاریسم سنجیده شده‌اند؛ اما این مراحل اولیه‌ی تکوین عقاید بود. تحولات فکری او با سه‌گانه‌ای ناتمام به نام حیات ذهن به اوج خود رسید. این کتاب، تحولات و چرخش‌های فکری آرنت را بررسی کرده و پیوستگی‌ها و ناپیوستگی‌ها در سیر تحول عقایدش را نشان می‌دهد. به‌علاوه، انتقادهایی نیز بر اندیشه‌ی او در هر یک از این مراحل مطرح کرده است. کتاب در کنار اندیشه‌ی سیاسی آرنت، به سیاست در مفهوم عام آن و رابطه‌ی میان نظر و عمل در سیاست نیز پرداخته است.

مخاطب این کتاب، کودکان و نوجوانان هستند. هدف این کتاب، آشنایی کودکان با فلسفه و چگونه اندیشیدن است؛ زیرا همواره گام ابتدایی فلسفه این بوده که نشان دهد چگونه باید به جهان اطراف نگریست. در این کتاب، کودکان و نوجوانان با محوریت شخصیت هانا آرنت، اصول اساسی تفکر فلسفی را می‌آموزند. در این داستان، هانا آرنت فیلسوف، در حال اتمام آخرین کتابش است. او که بر سر واژه‌هایی مردد و گیج شده است ناگهان در آینه با خودِ کودکش، یعنی هانای نه‌ساله مواجه می‌شود. هانای بزرگسال، این مواجهه را می‌پذیرد، دست در دست هانای کوچک می‌گذارد و در خیابان‌های نیویورک به تماشاخانه‌ای می‌روند. موضوع نمایش آنجا درباره‌ی گرگی است که شهر را تسخیر و وحشت‌زده کرده است. درحالی‌که همه‌چیز آنجا تاریک و سخت شده، همچنان امید نجات وجود دارد. موضوع این مواجهه، اهمیت نقش انسان در رویارویی با دوران پرچالش و سیاهی‌های استبداد است.

این کتابْ رساله‌ی دکتری هانا آرنت بود که زیر نظر کارل یاسپرس نوشت. آرنت این موضوع را بعد از پایان ارتباط عاطفی‌اش با مارتین هایدگر و متأثر از آن نوشت. بن‌مایه‌ی این موضوع، مفهوم عشق نزد آگوستین قدیس است. او دو رویکرد درباره‌ی عشق را بررسی کرده است؛ یکی تملک‌خواهانه و منفعت‌جویانه و دیگری، عشقی عاری از خودخواهی یا آن‌گونه که ردپای اندیشه‌ی هایدگر در آن دیده می‌شود: عشق به‌مثابه نحوه‌ای از در جهان بودن. پرسش او این است که چگونه می‌توان بی‌آنکه به انسان‌ها تعلق خاطر داشت به آن‌ها عشق ورزید؟ از آن مهم‌تر، چگونه می‌توان بدون تعلق اجتماع انسانی تشکیل داد؟ و در نهایت، چگونه می‌توان انسان‌ها را دوست داشت اما از تعلق خاطر به آن‌ها رها بود؟

این کتاب را می‌توان مهم‌ترین کتاب آرنت دانست که جایگاه او را به‌عنوان متفکری ارزشمند و درخور توجه در مناسبات قرن ویرانگر بیستم تثبیت کرد. او در این کتاب، نهادها، ساختارها و عملکرد رژیم‌های توتالیتر را تشریح کرده و مبنای آن را بر دو نمونه‌ی شاخص از دولت‌های تمامیت‌خواه در دوران معاصر متمرکز کرده است: آلمان نازی و روسیه‌ی استالینیست. او از آنجا که نتوانسته بود از حکومت وقت چین اطلاعات چندانی به دست آورد از پرداختن به آن صرف‌نظر کرده بود. آرنت دو رژیم نازی و شوروی تحت سلطه‌ی استالین را با شواهد مستدل، دو روی یک سکه دانسته است. او با نگاه جامعه‌شناسی سیاسی و روان‌شناسی توده‌ها، تبدیل طبقه‌های مختلف اجتماعی به توده‌ها، استفاده از اوباش، نقش پروپاگاندا در رویارویی با جهان غیرتمامیت‌خواه، استفاده از ترس و تروریسم و نیز انزوا را پیش‌نیازهای شکل‌گیری حکومت‌های تمامیت‌خواه معرفی کرده است. آرنت برای نوشتن این کتاب، تمامی اسنادی را که آن زمان در دسترس داشت بررسی کرد و کامل‌ترین تحلیل را از عملکرد حکومت توتالیتر ارائه داد.

این کتابْ تحلیل سیاسی آرنت از انقلاب ۱۹۵۶ مجارستان و ردگیری ماهیت حکومت شوروی در آن است. این کتاب دنباله و ذیل پروژه‌ی فکری هانا آرنت در باب حکومت‌های توتالیتر و نیز مفهوم انقلاب است. او با بررسی مقایسه‌ای وجوه سیاست حکومت شوروی، مقاومت مردم مجارستان به‌عنوان یکی از اقمار شوروی، در برابر توتالیتاریسم را تشریح کرده است. یکی از موضوعات درخور توجه این کتاب، بحران جانشینی است. آرنت نشان می‌دهد که در یک حکومت توتالیتر چگونه حذف یک رهبر تا جایگزینی رهبر بعد، منجر به بی‌ثباتی و کشمکش و معامله در سطوح بالای قدرت می‌شود بی‌آنکه مردن نقشی در فرایند انتخاب و جانشینی داشته باشد. او می‌گوید این خلأ باعث ایجاد امید در مردم برای آزادی می‌شود چنان‌که در مجارستان. گرچه این امید برای مجارستان در آن مقطع، دیری نپایید.

این کتاب چنان‌که از نامش پیداست، درباره‌ی مفهوم آزادی و تأثیر آن بر زندگی انسان‌هاست. کتاب حاوی چند مقاله و سخنرانی از هانا آرنت است که در آن‌ها او تحلیلی از مسائل سیاسی و فلسفی ارائه کرده و تفاوت‌ها و شباهت‌های میان مفاهیم مختلف درباره‌ی آزادی را در مقابله با تصورات سیاسی و ایدئولوژی‌های متداول ارائه کرده است. او در این کتاب، آزادی را در سه ساحت مواجهه با قدرت، فشارهای اجتماعی و روابط بشری تحلیل کرده است و از این رهگذر، علاوه بر تحلیل تشریح مبانی فلسفی آزادی، ساختارهای قدرت را نیز نقد کرده است. هانا آرنت در آزادی آزاد بودن، انقلاب‌ها را جزو حوادث روزمره دانسته و با توجه به اوضاع سیاسی موجود معتقد است این روند ادامه خواهد داشت. او می‌گوید انقلاب‌ها چه با ساخت فضای جمعی به ثمر نشسته باشند و چه راه به فاجعه برده باشند، معنایشان جامه‌ی عمل پوشیدن یکی از امکان‌های بزرگ و اساسی بشری هستند؛ یعنی تجربه‌ی یکتای آزاد بودن برای رقم زدن آغازی نو. او انقلاب‌ها را فارغ از خوب یا بد بودن مشخصه‌ی جهانی کنونی دانسته است.

این کتاب مناقشه‌برانگیزترین کتاب تمام عمر آرنت بود که سال‌های پایانی عمر او را به تلخ‌کامی و طرد شدن کشاند. کتابْ شرح حضور آرنت در اسرائیل و تهیه‌ی گزارش از دادگاه آدولف آیشمن، مسئول اداره‌ی مربوط به یهودیان در اداره‌ی امنیت رایش است. این کتاب، دنباله‌ی پروژه‌ی فکری آرنت درباره‌ی توتالیتاریسم و ملاحظات اخلاقی است. آرنت در قضاوت آدولف آیشمن، او را نه هیولایی وحشتناک که یک انسانِ عادیِ کمی احمقِ بلندپرواز می‌داند که در زمانه‌ی سیطره‌ی تمامیت‌خواهی، قدرت فکر کردن و اندیشه را از دست داده بود. او در بررسی‌های رژیم‌های سیاسی مدرن چنان‌که پیش‌تر آمد، فضایی را تشریح کرده است که در آن، جایی برای فکر و گفت‌‌وگو باقی نمی‌ماند و از آنجا که فکر، پدیده‌ای دیالکتیکی است، پایان گفت‌وگو به‌منزله‌ی پایان تفکر خواهد بود. این فکر است که به انسان امکان می‌دهد درباره‌ی مسئله‌ی شر داوری کند؛ بنابراین در فقدان فکر، فرد قدرت اندیشیدن و به‌تبع آن، مبارزه با شر را از دست می‌دهد. قضاوت او درباره‌ی آیشمن، در واقع تلاش او برای اخلاقی‌ اندیشیدن، از موضع عدالت داوری کردن و تشریح قدرت فکر در زمانه‌ی چیرگی تمامیت‌خواهی است.

این کتاب، یکی از رساله‌های کوچک و کم‌حجم آرنت و موضوع آن، فلسفه‌ی اخلاق است. کتاب با مقدمه‌ای از مری ‌مک‌کارتی درباره‌ی شخصیت آرنت آغاز می‌شود و متن اصلی آن، یکی از سخنرانی‌های آرنت با همین عنوان کتاب است که در ۱۹۷۱ ایراد کرد. این کتاب، گوشه‌ای از دیدگاه آرنت درباره‌ی موضوع اخلاق را توضیح می‌دهد؛ از جمله اندیشه چیست؟ و بدی چیست؟ آرنت اینجا توضیح می‌دهد که اندیشه، شناخت نیست بلکه توانایی تمیز نیک از بد و زیبا از زشت است. او این توانایی را وسیله‌ای می‌داند که در لحظه‌های کمیاب قادر به پیش‌بینی فاجعه‌هاست. او تصریح می‌کند که واقعیت اسفبار این است که بخش بزرگ بدی‌ها را کسانی مرتکب می‌شوند که هرگز تصمیم به بد بودن یا خوب بودن نمی‌گیرند؛ همان‌ها که توانایی اندیشیدن ندارند.

 این کتاب را می‌توان مهم‌ترین و دشوارترین کتاب آرنت دانست. او روایتی متفکرانه درباره‌ی وضع بشر ارائه کرده است. آرنتْ سیاست را بر زندگی انسان جاری می‌دانست و اندیشه‌‌ی محوری و مهم برای او، نسبت میان نظر و عمل بود. بر همین مبنا، ضمن شرح مفاهیم زحمت، کار و عمل و جایگاه آن‌ها در وضع بشر، با نگاهی تاریخی سیر آن‌ها را تا روزگار ما پی می‌گیرد و نشان می‌دهد که از دوران یونان باستان تا امروز، رویکرد ما به زندگیِ ناظر به عمل چه فرازوفرودهایی به خود دیده ‌است. آرنت بر مبنای روش پدیدارشناسی امر سیاسی، توضیح می‌دهد که چگونه بشر به ارزش‌های اخلاقی پیشین خود که روزی اساس پندار و کردارش بود، پشت می‌کند و پیرو ارزش‌هایی متناقض می‌شود. او که کتاب را در زمانه‌ی پیشرفت‌های فناورانه نوشت، نشان می‌دهد که هرچه قدرت انسان در جست‌وجوی فنی زیاد شود، کمتر می‌تواند پیامدهای اعمالش را کنترل کند. این تجربه‌های تازه با خودشان هراس‌هایی را نیز به همراه می‌آورند که به تک‌افتادگی و تنهایی انسان دامن می‌زند.