معروف‌ترین کتاب‌های غیر داستانی ایران

تاریخ معاصر ایران شاهد وقوع دو رخداد مهم بوده است؛ انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی. دو جنبش عظیم اجتماعی که توانستند سبب‌ساز تحولاتی عمیق و جدی در نظام کشورداری و مناسبات جهانی سایر ملت‌ها با ایران شوند و تمامی اقشار جامعه را با خود همراه کنند. اما چه علت و عواملی موجب وقوع این دو انقلاب با فاصله‌ی زمانی ۷۰ سال بوده است؟ یرواند آبراهامیان، نویسنده و تاریخ‌نگار ایرانی-آمریکایی، کوشیده است در این اثر با مراجعه به اسناد معتبری چون اسناد وزارت خارجه بریتانیا و نیز مصاحبه و گفت‌وگو با سیاستمداران متعدد طی سال‌های مختلف به تحلیل ریشه‌ها و بررسی زمینه‌های سیاسی و اجتماعی و فرهنگی کشور، نقش اعتراضات مردمی و احزاب سیاسی و نیز نوع مواجهه‌ی حکومت با آن‌ها از زمان پیش از مشروطه تا عصر پهلوی دوم بپردازد. مطالعه‌ی این کتاب برای هر فرد ایرانی که خواهان درک چرایی وقوع این دو انقلاب و فهم نقش و اثر آن‌ها در رخدادهای سال‌های بعد است، مفید خواهد بود.

با مرور رخدادهای سرنوشت‌ساز تاریخ معاصر ایران درمی‌یابیم که همیشه یک طرف ماجرا دولت بوده است و طرف دیگر ملت؛ ملتی که تحقق خواسته‌هایش را با اعتراضی رسمی و علنی و گاه به خشونت طلب کرده و خواهان دیده و شنیده‌شدن از سوی دولت (طبقه حاکم) بوده است. محمدعلی همایون کاتوزیان، اقتصاددان و پژوهشگر در حوزه‌های تاریخ، ادبیات و جامعه‌شناسی، در این کتاب که مجموعه‌ای از مقالات اوست، به تشریح چرایی وقوع این تضاد بین دولت و ملت پرداخته است. او در ابتدا نظریه‌ی حکومت خودکامه را تشریح کرده و سپس به تحلیل الگوهای اعتراض و انقلاب در ایران می‌پردازد و می‌کوشد ذهن مخاطب را در مورد چیستی و چگونگی زمینه‌های تضاد بین دولت و ملت روشن کند. مطالعه‌ی این کتاب، به فهم ریشه‌ها و دلایل چالش‌زا در روابط دولت و ملت کمک می‌کند و می‌تواند بستری برای مطالعات بعدی در این حوزه باشد.

این کتاب ازجمله‌ی مهم‌ترین آثار درباره‌ی تاریخ مشروطه و تحلیل علل وقوع آن است که به‌دلیل استنادهای دقیق نویسنده و نیز حضور خود او در زمان وقوع انقلاب مشروطه از ارزش پژوهشی و تاریخی بسیاری برخوردار است. احمد کسروی، حقوقدان، پژوهشگر، مورخ و استاد دانشگاه تهران که در زمان انقلاب مشروطه، نوجوانی ۱۶ساله و از نزدیک شاهد بسیاری از وقایع آن دوران بود، تلاش کرده در این اثر به واکاوی ریشه‌ها و دلایل وقوع انقلاب مشروطه بپردازد و نقش حرکت‌های مردمی و اقشار مختلف جامعه را مورد بررسی قرار دهد. از آنجا که انقلاب مشروطه یکی از نقاط عطف تاریخ ایران و بارزترین نمود ورود اندیشه‌ها و مطالبات سیاسی و اجتماعی مردم بود، مطالعه‌ی این کتاب می‌تواند به درک روند و سیر تاریخی منجر به انقلاب مشروطه و نیز آشنایی با رخدادهای منتهی به این جنبش مهم و سرنوشت‌ساز کمک کند و قوه‌ی تحلیل خواننده در مورد مسائل ایران معاصر را افزایش دهد.

عمده‌ی راویان تاریخ را مردان تشکیل داده‌اند و مسلم است که مردان شرح پیروزی‌ها و موفقیت‌های هم‌جنسان خود را پررنگ‌تر جلوه دهند و برای زن جز پرده‌نشینی و عزلت‌گزینی نقش دیگری قائل نباشند و او را نه عضوی فعال و اثرگذار که کاملاً منفعل و تحت سلطه پندارند. کتاب «چرا شد محو از یاد تو نامم» مجموعه‌ای از ۹ مقاله از نوشته‌های افسانه نجم‌آبادی، نظریه‌پرداز و مورخ و استاد دانشگاه هاروارد در رشته‌ی مطالعات زنان است. او کوشیده تا در بخش نخست کتاب به تبیین نقش زن در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران به‌ویژه مشروطه بپردازد و در بخش دوم جایگاه او را در ادبیات داستانی و تصویر رایجی که از او ارائه می‌شود، مورد نقد و تحلیل قرار دهد و غبار ابهام و کج‌اندیشی درباره‌ی نقش‌آفرینی زنان در تاریخ معاصر را از افکار مخاطب بزداید. مطالعه‌ی این کتاب برای علاقه‌مندان به درک سیر تاریخی اثرگذاری زنان ایران در رخدادهای سیاسی و اجتماعی مفید خواهد بود.

نسبت میان زبان با جهان مدرن و اقتضائات آن چگونه است و آیا می‌توان زبان را مفهومی اثرگذار و توأمان اثرپذیر از جریان مدرنیته دانست؟ داریوش آشوری، نویسنده و مترجم و زبان‌شناس مطرح ایرانی است که در این کتاب حاصل نیم‌قرن پژوهش خود درباره‌ی رابطه‌ی زبان با مدرنیت و مواجهه‌ی زبان فارسی با جهان مدرن را به مخاطب ارائه کرده و قصد داشته تا اثراتی را که جهان مدرن ممکن است بر فرایند زبان‌های گفتار و نوشتار، سازوکار واژه‌سازی و به‌طورکلی مسائل مربوط به زبان داشته باشد، مورد بررسی قرار دهد و موقعیت زبان فارسی در برخورد با مدرنیت واکاوی کند. مطالعه‌ی این اثر می‌تواند به زبان‌شناسان، پژوهشگران ادبی و نیز دغدغه‌مندان زبان فارسی کمک کند تا نسبت به مسائل زبانی حساس‌تر باشند و جریان‌های اثرگذار بر زبان به‌عنوان بخش مهم و هویت‌ساز فرهنگ ایرانی را دریابند.

مسئله‌ی ارتباط دین و سیاست یکی از مسائل پرمناقشه و چالش‌برانگیز قرن اخیر در ایران بوده است. مسئله‌ای که پیرامون آن بسیار گفته و نوشته‌اند. محمدعلی موحد، نویسنده و مورخ و حقوقدان برجسته‌ای است که در این کتاب به تحلیل ارتباط دین و دولت و ورود مذهب به ساختارهای قدرت پرداخته است. او کتاب را با گزارشی از وضعیت حکمرانی در دوران پس از وفات پیامبر (ص) تا پایان زمامداری امام علی (ع) و صلح امام حسن (ع) با معاویه آغاز کرده و با بررسی وضعیت حکمرانی در ایران عصر ساسانی و پس از ورود اسلام ادامه می‌دهد. او کوشیده تا ریشه‌ی مباحث مربوط به ارتباط دین و سیاست را در تاریخ اسلام و ایران قبل و بعد از ورود اسلام پی بگیرد تا تحلیلی نسبتاً شفاف از جایگاه دین در سیاست در طول تاریخ اسلام ارائه و ذهن مخاطب امروز که هنوز هم در کشاکش رابطه‌ی دین و دولت دچار ابهام و سردرگمی است روشن کند و او را به مطالعه‌ی بیشتر در این حوزه ترغیب کند.

روسپی‌گری و تن‌فروشی پدیده‌ی جدیدی نیست و می‌توان رد آن را در دوران باستان و زمانی که زن را به‌عنوان هدیه و پیشکش تسلیم حاکمان یا خدایان می‌کردند نیز یافت. درواقع این پدیده حاصل نگاه ابزاری به زن و فرو کاستن جایگاه او به‌عنوان وسیله‌ای برای کام‌جویی و رفع نیاز جنسی است؛ نگاهی که منجر به تجارتی سیاه و سودآور شده و زنان را کالایی گران‌بها می‌داند. ازسویی، روسپی‌گری نوعی انحراف اجتماعی تلقی و در بعضی جوامع در کنار تلقی آسیب‌ اجتماعی، جرم و گناه خوانده می‌شود و زنان روسپی مورد تحقیر فراوان قرار می‌گیرند. سعید مدنی، جرم‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی است که کوشیده در این اثر علل و عوامل گرایش به روسپی‌گری، تاریخچه و به‌طورکلی آثار و پیامدهای آن را بکاود و با بررسی ابعاد مختلف این ناهنجاری اجتماعی ذهن مخاطب را نسبت به این موضوع پیچیده و چندوجهی حساس کند. مطالعه‌ی این کتاب به کسانی که به مسائل و مشکلات زنان و نیز درک علت ایجاد آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی علاقه دارند، پیشنهاد می‌شود.

کودتا همواره یکی از راه‌های براندازی حکومت‌ها بوده که در طول تاریخ سابقه‌ای دیرینه دارد. حرکتی که عمدتاً از سوی قدرت نظامی یک کشور علیه حکومت وقت صورت می‌گیرد و منجر به سرنگونی قدرت مسلط بر جامعه و تغییر اساسی در ساختار قدرت و سیاست می‌شود. اما دلیل این رخداد چیست و چه عواملی سبب وقوع تسریع روند کودتا و پیروزی آن می‌شوند؟ سهراب یزدانی، دکترای جامعه‌شناسی سیاسی، مورخ و استاد دانشگاه، در این کتاب پس از تشریح چیستی کودتا، شیوه‌های انجام و نظریات مرتبط با آن، چهار کودتای تاریخ معاصر ایران (به‌توپ‌بستن مجلس اول، انحلال مجلس دوم، کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲) را مورد تحلیل قرار داده و سعی کرده دلایل و زمینه‌های وقوع این کودتاها و نقش عوامل اثرگذار بر پیروزی آن‌ها را بررسی کند. خواندن این کتاب برای دوستداران تاریخ معاصر و کسانی که به ریشه‌یابی دلایل وقوع رخدادهای سیاسی تاریخ ایران علاقه‌مندند، پیشنهاد می‌شود.

فوتبال شاید برای بعضی یک رشته‌ی ورزشی و یا در بهترین حالت، یک سرگرمی مهیج باشد؛ اما برای عده‌ی دیگر، خود زندگی است. هواداری که از دورترین روستاهای ایران خودش را به استادیوم آزادی می‌رساند تا دربی استقلال و پرسپولیس را از نزدیک ببیند، طرفدارانی که با هیجانی تمام هنگام بازی‌های جام‌جهانی فارغ از موقعیت اجتماعی‌‌‌شان بالا و پائین می‌‌پرند و با پیروزی تیم محبوبشان به خیابان‌ها می‌ریزند نشان داده‌اند که فوتبال فقط یک رشته‌ی ورزشی نیست و گاهی بخشی از هویت یک ملت است؛ چنان‌که کشورهایی چون برزیل و آرژانتین را به تیم فوتبال و ستاره‌های نامداری چون پِله، مارادونا و مسی می‌شناسیم. مرحوم حمید‌رضا صدر، مفسر و تحلیلگر فوتبال، در این کتاب با زبانی ساده و صمیمی به شرح مواجهه‌ی خود با فوتبال و تحلیل آثار جامعه‌شناسانه‌ی آن می‌پردازد. او کتاب را با خاطرات خودش از اولین حضور در ورزشگاه امجدیه و سپس سفر به اقصی‌نقاط جهان آغاز می‌کند و تلاش می‌کند اهمیت و جایگاه فوتبال را در ایران و کشورهای دیگر بکاود و پیش روی خواننده بگذارد. این کتاب عشق علاقه‌مندان به فوتبال و آگاهی آن‌ها به آثار جانبی این ورزش را تقویت می‌کند و غیرفوتبالی‌ها را هم با بیان دلنشین و گیرا و وسعت اطلاعات و دانش نویسنده سر ذوق می‌آورد.

مقایسه‌ی پیشرفت‌های فناورانه و مظاهر تمدن در کشورهای اروپایی و آمریکایی با ایران، همواره سؤالاتی را در ذهن اکثر افراد برمی‌انگیزد. به‌خصوص زمانی که نگاهی به گذشته‌ی پرافتخار علم و فرهنگ در ایران می‌کنیم و درمی‌یابیم که زمانی اشخاص نام‌آور و نخبگانی ممتاز چون بوعلی و ابوریحان و فارابی و خیام داشتیم و پس از آن‌ها تا پایان دوره‌ی قاجاریه دیگر خبری از درخشش و شکوفایی و نوآوری نبوده است. اما علت چیست؟ چرا ایرانی که تا قبل از آن تاریخ در بسیاری از حوزه‌ها سرآمد بوده و افرادی چون زکریای رازی و ابن‌هیثم را در دامان خود پرورش داده بود، به یکباره در خاموشی و سکوت فرو رفت و در خیلی از جنبه‌ها قافیه را به کشورهای اروپایی باخت؟ آیا به‌عقیده‌ی بعضی از تجددطلبان عصر مشروطه، همه‌چیز زیر سر اسلام است و باید از فرق سر تا نوک پا غربی شد یا گناه تمام نقایص را باید به گردن پادشاهان و دولتمردان نالایق و بی‌خرد قاجاریه انداخت؟ صادق زیباکلام، دکترای علوم سیاسی و استاد دانشگاه تهران، این کتاب را برای پاسخ به همین سؤالات نوشته است. او کوشیده تا دلایل عقب‌ماندگی و عدم رشد ایران در برهه‌ی زمانی قرن چهارم هجری تا اواخر دوره‌ی قاجاریه را بررسی کند تا به روشن‌شدن بیشتر مسئله و یافتن راه‌حل برای آن بینجامد. مطالعه‌ی این کتاب برای دانشجویان و پژوهشگران حوزه‌های جامعه‌شناسی و علوم سیاسی و همه‌ی کسانی که به مباحث مرتبط با رشد و توسعه‌ی ایران علاقه‌مندند پیشنهاد می‌شود.