تاریخ مشروطه به روایت کتاب‌ها

«تاریخ مشروطه ایران» به‌قلم احمد کسروی را می‌توانیم یکی از بهترین و درخشان‌ترین آثار در باب تاریخ مشروطه بدانیم. کسروی به‌عنوان مبارزی که در بطن ماجرای مشروطه حضور داشت، سعی کرد تاریخ زمانه‌اش را زنده نگه دارد تا آیندگان به‌صورتی شفاف و دقیق، این دوران مهم و حساس را درک کنند. در ضمن کسروی، تاریخ‌نگار هوشمند و متعهدی است که می‌داند تاریخ را چطور و از کدام نقطه روایت کند تا به تمام سوالات احتمالی خواننده‌اش پاسخ داده باشد. 

شاید بتوانیم بگوییم بدون تلاش‌های کسروی بخشی از روایت تاریخ مشروطه ناقص می‌ماند؛ او بود که با جزئیات به روایت پرداخت و اثرش تا سال‌های سال بعد، راهنمای سفر ایرانیان به یکی از دوره‌های تاریخی مهم کشورشان شد.

تاریخ بیداری ایرانیان یکی از آثار مهم تاریخ مشروطه است. ناظم‌الاسلام کرمانی، به‌عنوان مدرس مدرسه‌ی سید محمد طباطبایی، یکی از رهبران مشروطه، در این کتاب خاطراتش را از ذی‌حجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ نوشته و یکی از مهم‌ترین منابع شناخت دوران مشروطه را خلق کرده است. 

نقطه‌ی قوت کتاب تاریخ بیداری ایرانیان این است که ناظم‌الاسلام بدون وابستگی به شخص یا نهادی و به‌صورت کاملاً خودجوش دست به تاریخ‌نگاری زد و از دل مردم نوشت. در ضمن او در بسیاری از جلسات مشروطه‌خواهان حاضر بود و با آن‌ها ارتباطی تنگاتنگ داشت، بنابراین در اثرش به نکاتی پرداخت که در آثار سایر تاریخ‌نگاران قابل دسترسی نیستند.

در میان آثار متعددی که در مورد تاریخ مشروطه وجود دارد، کتاب مشروطه‌ی ایرانی به قلم پژوهشگر و تاریخ‌نگار ایرانی، دکتر ماشاءالله آجودانی جایگاه ویژه‌ای دارد. مشروطه‌ی ایرانی اثری عمیق، روشنگر، تحلیلی و جسورانه است که دست روی نقاط مهمی گذاشته و در کنار روایت تاریخ، آن را به نقد و چالش کشیده است. از نگاه ماشاءالله آجودانی، انقلاب مشروطه انقلاب موفقی نبود و تنها شکل استبداد را تغییر داد. او نظریات و باورهای روشنفکران را مورد انتقاد قرار داده و نگاه بی‌پرده‌ای به تاریخ مشروطه داشته است. 

به‌زعم بسیاری از منتقدان، کتاب تاریخ مشروطه بیش از هر کتاب دیگری وجوه تاریک این رویداد را نمایش می‌دهد و روی نقاطی نور می‌اندازد که سال‌ها در سایه مانده بودند و کسی به سراغشان نرفته بود. اثر جسورانه و درخشان آجودانی در بین آثار تاریخ هم‌پایی ندارد و مطالعه‌اش برای هر شخصی می‌تواند روشنگر و تکان‌دهنده باشد. نگاه مستقل و تند و تیز آجودانی به شما کمک می‌کند مشروطه را بهتر و دقیق‌تر ببینید و بشناسید.

انقلاب مشروطه فارغ از نقاط روشن و تاریکش، خیلی چیزها را در کشور تغییر داد که یکی از آن‌ها جایگاه زنان بود. در همان تاریخ، زنانِ محروم و ظلم‌دیده‌ی ایران از پس پرده‌ها بیرون آمدند و برای اولین بار خواستار حقوق طبیعی خود شدند. حق تحصیل، حق رأی، حق اشتغال، حق حضور در جامعه و تمام حقوقی که سال‌های سال از زن ایرانی دریغ شده بود. انگار مشروطه پرده‌ای را از جلوی چشم‌های زنان کنار زده بود تا برای اولین بار خودشان را ببینند. در کتاب مشروطه، زنان و تغییرات اجتماعی می‌بینیم که زنان حق شهروندی خود را شناخته‌اند و مطالبه‌کردن را آموخته‌اند؛ آن‌ها توانسته‌اند در مطبوعات بنویسند و مدارس دخترانه را تاسیس کنند. دیگر در ادبیات روزمره کمتر از واژه‌های ضد زن شناخته می‌شود و حالا زنان به‌عنوان نیمی از جامعه رسمیت پیدا کرده‌اند. 

مکتوبات خیالی یکی از کتاب‌های مهم و متفاوت از تاریخ مشروطه است که پنج متن انتقادی منتشرشده در روزنامه‌های دوران مشروطه را در بر می‌گیرد. عناوین این متن‌ها عبارت‌اند از ندای طفل مشروطه، ناله‌ی وطن، جواب میرزا ترسوی کاشانی از ملا بی‌پروای خراسانی، مکالمه‌ی میرزا سعید سمنانی با ابومفید کرمانی و حمام جنیان. در ضمن متن‌ها در سال‌های ۱۲۸۵ تا ۱۲۹۰ در روزنامه‌های استبداد، پروانه، خورشید ، چهره‌نما و تمدن به انتشار رسیده‌اند. 

مطالعه‌ی این یادداشت‌ها شما را در جریان گفتمان مطبوعاتی دوران مشروطه قرار می‌دهد؛ در ضمن یادداشت‌ها دربرگیرنده‌ی اطلاعاتی دست‌اول و ناب هستند و دیدگاه مردم و روشنفکران و منتقدان را بازتاب می‌دهند.

عهد قاجار، با قلم خانم ونسا مارتین، تاریخ‌نگار و ایران‌شناس اهل انگلیس، نگاه تازه‌ای به دوران قاجار و زمینه‌های مشروطه است. خانم مارتین با تسلط بر زبان فارسی و تاریخ ایران، این اثر مهم را نوشت و در آن زندگی روزمره و اجتماعی و سیاسی مردم در دوران قاجار را به تصویر کشید. 

این کتاب از آن جهت قابل‌توجه است که نویسنده‌اش ایرانی نیست و توانسته کاملاً بدون قضاوت و سوگیری، تنها تاریخ را روایت کند. این نویسنده برای نوشتن کتاب عهد قاجار به ایران سفر کرد و پژوهش‌های بسیار گسترده‌ای صورت داد که هر کدام به عنوان سندی ارزشمند شناخته می‌شوند.

سمفونی مشروطه بررسی زندگی و افکار چهار تن از مشروطه‌خواهان تاثیرگذار است که با شناخت آن‌ها می‌توانیم بار دیگر رویداد مشروطه را ببینیم و در آن چیزهای جدیدی کشف کنیم. «محمداسماعیل محلاتی» یکی از مراجع تقلید و فقهای نجف، «حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین» خطیب و سخنور مطرح دوران مشروطیت، «سید جمال‌الدین واعظ» یکی از رهبران تاثیرگذار مشروطه و «میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل» مدیر روزنامه «صوراسرافیل»، اشخاصی هستند که در این کتاب به زیر ذره‌بین رفته‌اند. 

تاریخ ۱۸ساله آذربایجان اثر دیگری از احمد کسروی، تاریخ‌دان، نویسنده و حقوق‌دان ایرانی است. اثری که در کنار تاریخ مشروطه از بهترین آثار نوشته‌شده در باب مشروطه به شمار می‌رود. کسروی در این کتاب حقایق جنبش را برای آیندگان روشن می‌کند تا همه بدانند جنبش چطور پیش رفت و چه کسانی مسیرش را تغییر دادند. رویدادهای مهم شهرهای مختلف ایران مثل شورش اسپهان و بختیاری، شورش گیلان، رفتارهای روس‌ها در آذربایجان، جنبش زنجان، رفتن روس‌ها به اردبیل و… در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

یرواند آبراهامیان، نویسنده و مورخ ایرانی، در کتاب «مردم در سیاست ایران: پنج پژوهش موردی» به پنج بزنگاه تاریخ ایران اشاره کرده که دو تای آن‌ها به مشروطه می‌پردازند. آبراهامیان به‌طور ویژه در مقاله‌هایش نقش مردم را در رویدادهای مهم بررسی می‌کند و تاثیر آن‌ها در شکل‌دهی به بزنگاه‌ها را به تصویر می‌کشد. 

آبراهامیان در مقاله‌های بعدی به انقلاب سال ۵۷، فرقه‌ی دموکرات آذربایجان و حزب توده می‌پردازد و در هر کدام از این مقاله‌ها بیشتر روی مردم تمرکز دارد.

کتاب انقلاب مشروطیت ایران با زبانی روان و نگاهی دقیق به روایت مشروطه پرداخته است. در این کتاب می‌توانید مشروطه را از همان پدیدآمدن زمینه‌ها تا مسیر طی‌شده و سرگذشت آن در طول زمان بشناسید. وجه تمایز انقلاب مشروطیت ایران زبان روان و ساده‌ی کتاب است که باعث می‌شود این اثر برای شروع انتخابی مناسب باشد و دری باز کند به دنیای پرماجرای مشروطه. 

زنان کجای تاریخ ایران‌اند؟ این سوالی است که افسانه نجم‌آبادی سعی کرده در کتاب چرا شد محو از یاد تو نامم برایش پاسخی پیدا کند. کتاب شامل نه مقاله است که هر کدام به‌شکلی نقش زنان در اجتماع و تاریخ ایران را بازتاب می‌دهند و سال‌ها تلاش آن‌ها برای گرفتن حقوقشان را به تصویر می‌کشند. در بین آثار مختلف مشروطه کمتر کتابی به نقش زنان در این بزنگاه مهم پرداخته. در تاریخ مطالعات زنان، مشروطه نقش مهمی دارد چون در این دوره بود که زنان کم‌کم به حقوق خودشان آگاه شدند و تصمیم گرفتند صدایشان را به گوش دیگران برسانند و به‌عنوان نیمی از جامعه، در تصمیم‌گیری‌ها حضور داشته باشند.

یرواند آبراهامیان، تاریخ‌نگار مطرح ایرانی در کتاب ایران بین دو انقلاب به روایت وضعیت کشور از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی پرداخته و پرحادثه‌ترین دوره‌ی تاریخی کشور را به بهترین شکل ممکن به تصویر کشیده است. 

مدرنیته، قومیت‌های ایرانی، وضعیت اقتصادی، جنبش‌های مختلف، جنگ‌های جهانی، برچیده‌شدن حکومت قاجار، دوران رضاشاه، کودتای ۲۸ مرداد، زمینه‌های انقلاب اسلامی، نحوه‌ی رفتن محمدرضا شاه و حوادث مهمی از این‌دست در کتاب مطرح شده‌اند؛ حوادثی که هر کدام مسیر کشور را به نوعی تغییر داده‌اند و ما را به موقعیتی که حالا در آن هستیم رسانده‌اند.