معرفی بهترین سفرنامه‌های ایرانی

«سفرنامه‌ی ناصرخسرو» از نخستین سفرنامه‌هایی است که به زبان فارسی نوشته شده و مجموعه یادداشت‌های ناصرخسرو قبادیانی بلخی طی یک سفر هفت‌ساله را در بر می‌گیرد. شروع این سفر برای ناصرخسرو در پی دیدن رؤیایی بود که در آن به سفر حج فراخوانده شد، بنابراین تصمیم گرفت از کار دیوانی خود کناره‌گیری کرده و راه سفر را در پیش گیرد. او این سفر را در ششم جمادی‌الثانی سال ۴۳۷ هـ.ق  از مرو آغاز کرد و در ششم جمادی‌الثانی سال ۴۴۴ هـ.ق با بازگشت به بلخ به پایان برد و در مسیر آن از شهرهای مختلفی چون سرخس، نیشابور، دامغان، سمنان، قزوین، شمیران، شام، بیروت، حیفا، بیت‌المقدس، مکه، مدینه، قاهره، اسکندریه، بصره و اصفهان دیدن کرد.

ناصرخسرو در سفرنامه‌ی خود ضمن دوری از تکلف و پیچیدگی‌های مرسوم نثر آن دوران، دیده‌ها و شنیده‌هایش را با جزئیاتی مثال‌زدنی بیان کرده است؛ بنابراین، ماحصل سفر طولانی او را فراتر از یک سفرنامه، می‌بایست یک سند تاریخی مهم و قابل‌استناد دانست که با تلاش برای رعایت اصل بی‌طرفی و صداقت، وضعیت شهرها و ساکنان آن‌ها را از جنبه‌های مختلفی چون جامعه‌شناسی، معماری، معیشت، آداب و رسوم، تجارت و… در یک دوره‌ی زمانی مشخص شرح می‌دهد.

«چادر کردیم رفتیم تماشا» سفرنامه‌ای است به قلم عالیه‌خانم شیرازی، یکی از زنان نامدار ایران در دوران قاجار، که به همت رسول جعفریان و زهره ترابی جمع‌آوری و ویرایش شده است.

این کتاب دو بخش کلی از خاطرات سفر عالیه خانم را دربرمی‌گیرد؛ در بخش اول نویسنده ماجرای شروع سفرش از کرمان، رفتن به بمبئی و سختی‌ها و ماجراهای سفر حج و عتبات را تشریح کرده و از خود تصویر زنی شجاع، مستقل و جسور را ارائه داده است که بدون همراهی همسر و فرزندان عازم سفری سخت و طولانی شده و برای به‌دست‌آوردن آن‌چه می‌خواسته گاه با دیگران جنگیده، گاه از راه‌حل مذاکره بهره جسته و گاه راهش را جدا کرده است. در بخش دوم و با پایان سفر حج، نوع نگارش سفرنامه تغییر می‌کند. عالیه خانم -که از آشنایان دور خاندان قاجار بوده است- پس از بازگشت به ایران برای مدتی طولانی در تهران مانده و با ضبط روزنگاری‌های دقیق خود از دربار ناصری، تصویری ناب از وضعیت حاکمیت در آن دوره را از نگاه یک غریبه‌ی ساکن در دربار به مخاطب ارائه کرده است.

این سفرنامه نخستین جلد از مجموعه‌ی «سفرنامه‌های قدیمی زنان» به شمار می‌رود که تا کنون دو جلد دیگر از آن با عناوین «سه روز به آخر دریا» و «خانم فردا کوچ است» توسط نشر اطراف منتشر شده است.

از تغییرات مؤثر بر شرایط سفر در دوره‌ی قاجار و کاهش مرارت‌های آن می‌توان به بهبود اوضاع حمل‌ونقل اشاره کرد که تا پیش از این یکی از مهم‌ترین موانع موجود در این عرصه به شمار می‌رفت؛ لذا فراگیری استفاده از وسایل نقلیه‌ی جدیدی همچون اتومبیل و قطار از یک سو و ورود سیاست‌مداران و تجار غربی به ایران و دیگر کشورها شرقی از دیگرسو به‌تدریج باعث شکل‌گیری ارتباط دوطرفه‌ای میان ساکنین این دو سرزمین و رونق سفر معکوس از شرق به غرب شد. این تحول به‌سرعت در سفرنامه‌های آن دوره -که تا پیش از آن عمدتاً حاصل سفر ایرانیان به سرزمین‌های اطراف بود- نمود یافت و زمینه‌ی آشنایی دیگر ساکنان این سرزمین با کشورهای غربی را فراهم آورد.

سفرنامه‌ی «پاریس از دور نمایان شد» را می‌توان حاصل این تغییر دانست؛ کتابی که در آن مجموعه‌ای از تجربیات افرادی که در دوره‌ی قاجار برای نخستین‌بار به پاریس سفر کرده‌اند به همت علی اکبر شیروانی گردآوری شده است. این کتاب به عنوان اولین جلد از مجموعه‌ی «تماشای شهر»، تصاویری بدیع از پاریس را از دریچه‌ی نگاه مسافرانی که پیش از این تجربه‌ی مواجهه با بافت دلنشین، فضای هنرمندانه و طبیعت چشم‌نواز این شهر نداشته‌اند ترسیم می‌سازد. 

شیروانی در ادامه با بررسی سفرنامه‌های به‌جامانده از دوران قاجار، این مجموعه‌ی خواندنی را با دیگر عناوینی چون «قهوه‌ی استانبول نیکو می‌سوزد»، «آسمان لندن زیاده می‌بارد»، «سن‌پترزبورگ موزیکانچی دارد» و «بمبئی رقص الوان است» تکمیل و منتشر کرده است.

«خسی در میقات» سفرنامه‌ی حج جلال آل احمد، متفکر و نویسنده‌ی ایرانی است که آن را در سن ۴۱ سالگی نگاشته است. این کتاب سفرنامه‌ای متفاوت است که هرچند در نگاه نخست چنین به نظر می‌رسد که باید رنگ و بوی مذهبی داشته باشد، اما رد عقاید روشن‌فکرانه‌ی جلال به‌ضوح در آن قابل‌تشخیص است. وی در این کتاب سفر خود را نه‌تنها از جنبه‌ی زیارتی آن، بلکه از زوایای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاحتی و… مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و با نگاه تیزبین و نقادانه‌ی خود به مسائلی چون عبادت کورکورانه و تشریفاتی برخی زائران و ناکارآمدی در برگزاری مراسم حج اشاره کرده است.

با این‌همه پرواضح است که این سفر برای نویسنده‌ی آن یک سفر معمولی نبوده و زیارت خانه‌ی خدا بر باورها و افکار جلال تأثیرات قابل‌توجهی گذاشته است، چنان‌که خود او در بخشی از نوشته‌هایش تغییر در شیوه‌ی نگرشش به جهان هستی پس از این سفر را بدین شکل بیان می‌کند: «من فهمیدم که خسی هستم که به میقات آمده، نه کسی که به میعاد» .

رضا امیرخانی -که غالباً با رمان‌هایش شناخته می‌شود- را می‌توان یک سفرنامه‌نویس قهار دانست که در میان کتاب‌ها و یادداشت‌های اینترنتی‌اش، اشاراتی گذرا به انبوه سفرهای داخلی و خارجی خود داشته و از میان تمام آن‌ها، برای سه سفر، سفرنامه نوشته است: «داستان سیستان» که حاصل همراهی او با آیت‌الله خامنه‌ای در سفر به سیستان بوده و نویسنده در آن می‌کوشد روایتی صادقانه از این حضور و همراهی را به مخاطب ارائه کند، «جانستان کابلستان» که با هدف تصحیح و تکمیل تصویر کشور همسایه در ذهن مخاطب ایرانی نگاشته شده است، و «نیم دانگ پیونگ یانگ» که به باور بسیاری زمینه‌ی بازگشت شکوه‌آمیز او به عرصه‌ی‌ نویسندگی را فراهم آورده است.

«نیم دانگ پیونگ‌یانگ» حاصل سفر امیرخانی در خرداد ۱۳۹۷ هـ.ش به کره‌ی شمالی به همراه هیئت مؤتلفه‌ی اسلامی است. او طبق گفته‌ی خودش در این کتاب سعی کرده روایت‌هایی از سرزمین مرموز کره شمالی را دور از غر‌ض‌ورزی‌های غربی به دست مخاطب برساند. 

این سفرنامه شامل سه بخش کلی است؛ بخش نخست که تجربیات امیرخانی از زندگی، قوانین، و حال وهوای این شهر را دربرمی‌گیرد؛ بخش دوم که پس از بازگشت به ایران نوشته شده و سعی نویسنده بر آن بوده که نگارش آن با دوری از هیجانات و احساسات اولیه صورت گیرد؛ و بخش سوم که حاصل سفر دوم او به پیونگ‌یانگ بوده و به دلیل کسب موافقت مقامات کره شمالی برای ارتباط نزدیک‌تر با مردم، از جزئیات بیشتری برخوردار است.